Het begrip “democratie” is zwaar vervuild. Vele regeringen noemen zich ‘democratisch’ omdat zij zijn samengesteld door de ‘verkozenen’ des volks. Ons leven wordt beheerst via wetten gemaakt door een handvol mensen, die zich 'volksvertegenwoordigers' noemen, maar van wie helaas het stemgedrag in het parlement onder directe controle staat van de partijhoofdkwartieren en niet de mensen die zij dienden te vertegenwoordigen via hun eigen kritische mening. Wij zijn verplicht om onder hen diegenen aan te duiden, die ons dus zogenaamd 'vertegenwoordigen', en we hebben het verbod opgelegd gekregen om, via dit systeem van dwangmandatering, direct de wetten in te voeren die we echt wensen. We leven dan ook in een 'particratie' en niet in een democratie!
We zijn de gevangenen van de partijen en om de vijf jaar mogen we onze eigen cipiers kiezen. Dit systeem van politieke besluitvorming wordt 'democratie' genoemd, maar laat het toe om op grote schaal wetten in te voeren die frontaal tegen de volkswil ingaan. Na de installatie kunnen burgers op geen enkele wijze het beleid bijsturen of enig initiatief nemen. Wat wij voor ogen hebben met een democratisch model is die samenlevingsvorm waarin de burgers om praktische redenen weliswaar niet alles zelf beslissen, maar daar wel steeds het laatste woord in kunnen hebben. Deze vorm, ‘directe democratie’ genoemd, is eigenlijk democratie tout court.
Het wezen van democratie
Democratie is het maatschappelijke gesprek waarin we afspraken maken over hoe we met elkaar omgaan en welke wetten we willen in een staat waar het goed is om leven. Hier worden de verhoudingen van mens tot mens geregeld en dit belangt dus ieder individu aan. Deze regeling resulteert in wetten.
De diepe behoefte om als mens tegemoet getreden te worden kan in het maatschappelijke gesprek en de daaruit voortvloeiende afspraken en regelgeving haar antwoord vinden. Voorbij alles wat ons als individu kleurt en kenmerkt ligt ons diepere mens-zijn, dat we ook in alle andere mensen kunnen herkennen. Wat komt de mens toe louter op basis van zijn mens-zijn? Hoe wil ik dat de andere mens, krachtens zijn mens-zijn, behandeld wordt – zoals ook ikzelf? Daar liggen de diepere vragen van een rechtvaardige samenleving.
Democratie: het “hart” van de samenleving
Hier wordt ons rechtvaardigheidsgevoel aangesproken. Ons rechtvaardigheidsgevoel zegt: iedereen gelijk voor de wet. Opdat iedereen gelijk voor de wet zou kunnen zijn, moet ook iedereen op gelijke wijze kunnen deelnemen aan de productie van wetten – en niet alleen gelijk zijn in het gehoorzamen eraan. In een rechtvaardige samenleving, kunnen diegenen die de gevolgen van een beslissing moeten dragen mee beslissen. Gelijkheid in het maken van de wet wordt gerealiseerd door een democratie waarin voor ieder individu een gelijke vrije stem wordt gegarandeerd, ook in de wetsproductie. Deze wetten worden dan de weerspiegeling van ons rechtvaardigheidsgevoel. (Hoe wil ik dat de andere, krachtens zijn mens-zijn, behandeld wordt zoals ook ikzelf wil behandeld worden?)
Democratie in de praktijk
In de praktijk betekent democratie dus dat de burgers de mogelijkheid moeten hebben om via zelf ingediende/opgestelde wetsvoorstellen te bepalen hoe ze hun samenleving vorm willen geven.
De hamvraag is dan ook: Hoe kan je het hermetisch gesloten politieke apparaat openbreken? Bijvoorbeeld via het democratisch instrument van een petitie en/of een referendum op volksinitiatief en mogelijks door een ‘geloot’ parlement dat een ‘echte’ vertegenwoordiging van het volk kan betekenen. Dan verliezen de partijen aan betekenis en kan de particratie overwonnen worden. Het referendum op volksinitiatief staat in schril contrast met een “volksraadpleging” ook wel “plebisciet” genoemd. Zo een volksraadpleging wordt vaak - ook door academici – verkeerdelijk een referendum genoemd. Zo zijn Brexit en aanverwante volksraadplegingen geen referenda maar plebiscieten: nep-referenda die door politici van bovenaf zijn uitgeschreven om hun eigen doelstellingen te dienen. Terwijl plebiscieten tools zijn voor politici om burgers te manipuleren, is de werking van echte referenda juist omgekeerd: dit zijn tools waar burgers ook politici mee kunnen corrigeren als die niet representatief zijn. 
Waarom Directe Democratie?
Een onderzoek, bij meer dan 6.500 Belgen, van politicoloog Jean-Benoît Pilet (Université Libre de Bruxelles) en zijn collega’s toont aan dat de burger niet meer tevreden is met een beetje meer ethiek, transparantie of efficiëntie. Kiezers eisen grondige hervormingen en meer inspraak. De vraag naar politieke vernieuwing is groot. Groter dan ooit, stelden ze vast (De Standaard - 19/12/2019) Dit onderzoek wees uit dat meer dan 70% van de Belgen bindende referenda willen over belangrijke kwesties.
In een ware democratie kunnen naast het parlement de burgers zelf wetsontwerpen indienen en die door het parlement of via referenda laten goed- of afkeuren. Hierin ligt meteen ook het antwoord op de vraag op welke manier rekening kan worden gehouden met alle lagen van de bevolking. Iedere burger, uit gelijk welke laag dan ook, heeft zo de mogelijkheid om via een gegarandeerd vrije en gelijke stem deel te nemen aan de wetsproductie. Zowel door hierin initiatieven te kunnen nemen als door erover te stemmen.
Tegenstanders van directe democratie, waaronder veel politici (!), beweren dat “de mensen” geen verstand hebben van wetsonderwerpen en dat zij ook niet in staat zijn te redeneren in functie van het algemeen belang. Een ander tegenargument van hen luidt dat referenda hoogstens voor heel eenvoudige onderwerpen bruikbaar zijn, omdat een ‘simpele’ JA-NEE te ongenuanceerd zou zijn; zulke besluiten moeten worden overgelaten aan politici, die zijn daar wel bekwaam voor. Maar in tegenstelling tot wat deze mensen denken is het leidende principe bij gelijk stemrecht niet de gedachte dat elk mens even redelijk is of evenveel kennis van zaken heeft. Het gaat erom dat elke mens in dezelfde mate geraakt wordt door politieke beslissingen. Daar situeert zich de gelijkheid. En de intellectuele mens of de afgestudeerde mens is daarom nog geen wijze mens die het hart op de juiste plaats heeft en die verbindend kan werken. Wanneer voorafgaand aan het referendum tijd wordt voorzien om voor- en tegenargumenten in een gesprek aan bod te laten komen, dan kunnen burgers wel overdacht hun stem uitbrengen.
Democratie kan de samenleving rechtvaardig(er) maken
Vandaag wordt “onze democratie” echter zwaar ‘overruled’ door economische belangen. Zie de lobbymachine van multinationals. Zij beïnvloeden onze samenleving door o.a. de nationale (fiscale) wetgeving en mediaberichtgeving naar hun hand te zetten via slimme beïnvloedingstechnieken – tot omkoping toe. Dit is grensoverschrijdend gedrag van ‘het grote kapitaal’, dat het gelijkheidsprincipe behoorlijk schendt. De waakhondfunctie van het volk en een echt feedbacksysteem ontbreekt dan ook totaal. De bevolking ervaart onrechtvaardigheden en wil ze rechtzetten, maar wat kan ze doen in het huidige systeem? Protesteren, betogen en staken (v.b. gele hesjes). Tegen wie? Tegen hun eigen regering! Dit is toch een teken dat de eigen regering wordt ervaren als een “vreemde macht”. In een echte democratie hebben de burgers de mogelijkheid om via referenda zelf hun zaken op orde te stellen en moet er niet gesmeekt, geprotesteerd of betoogd worden tegen een zogenaamde overheid.
Er is alleen redding mogelijk wanneer we er in slagen de democratie zo krachtig te maken dat ze via een democratisch tot stand gekomen wetgeving de invloed van de ‘economie’ op het wetgevende domein kan terugdringen. Dit kan wanneer de burgers merken dat ze, via referenda, daadwerkelijk in staat zijn hun samenleving zelf vorm te geven. Het democratische bewustzijn van brede lagen van de bevolking zal groeien en krachtiger worden. Hun huidige “wantrouwen” tegenover “de politiek” verdwijnt, want zij maken zelf hun politiek.
Overweging
Het gaat hier niet om een politiek model dat een ‘hemel op aarde’ belooft, er is geen sprake van enig veelbelovend (partij) programma en al helemaal niet van een ideologie. Over het algemeen zullen, afhankelijk van geschiedenis en volksaard, meerdere implementaties mogelijk zijn. Daarom is een democratie ook nooit “af”, het is een steeds evoluerend proces. Een ware democratie biedt de basis die de verzameling van burgers in staat stelt om maatschappelijke structuren te creëren die de best mogelijke zijn voor de individuele mens en voor de samenleving.
Auteur: Marc Vanvelk, bestuurslid van Meer democratie vzw.