Hoewel de gemeentelijke volksraadpleging vaak wordt gepresenteerd als een instrument van burgerparticipatie, kunnen we het niet beschouwen als een echt direct democratisch middel. De uitkomst van zo’n volksraadpleging is namelijk niet bindend voor het bestuur. Dit betekent dat zelfs als een meerderheid van de burgers een bepaalde keuze maakt, het bestuur niet verplicht is om deze te volgen.
In feite bestaat er geen verschil tussen democratie en directe democratie. Directe democratie is eigenlijk een pleonasme: het benadrukt simpelweg de kern van wat democratie zou moeten zijn – het recht van het volk om zelf beslissingen te nemen over kwesties die hen aangaan. In zowat alle landen wordt echter de term ‘democratie’ gebruikt voor systemen die in werkelijkheid een representatieve of parlementaire democratie zijn, waarbij burgers hun macht via verkiezingen delegeren aan gekozen vertegenwoordigers. Burgerbewegingen die streven naar directe democratie willen het verschil duidelijk maken tussen deze indirecte vorm en een systeem waarin burgers zelf rechtstreeks kunnen beslissen over belangrijke regels en wetten. Directe democratie herstelt de ware betekenis van democratie: de burgers krijgen hun fundamentele recht op deelname aan het beleid in handen en de soevereiniteit ligt dus daadwerkelijk bij het volk.
Zwitserland is het enige land waar op nationaal niveau een vorm van directe democratie bestaat. Hoewel het systeem daar zeker nog verbeterd kan worden, heeft het bewezen succesvol te zijn. Zwitserland, een relatief klein land zonder toegang tot zee en met weinig natuurlijke hulpbronnen, heeft dankzij zijn democratische tradities en betrokkenheid van burgers een hoge levensstandaard en een sterke economie opgebouwd. Ook in de Verenigde Staten bestaat er in sommige deelstaten directe democratie op lager bestuursniveau, maar op federaal niveau ontbreekt dit volledig. In Europa zijn er in landen als Italië en Duitsland beperkte vormen van democratie, zoals correctieve referenda, maar die dekken slechts een fractie van de onderwerpen. Kortom, hoewel er enkele voorbeelden zijn van directe democratie, zijn er wereldwijd nog maar weinig landen waar het volk op regelmatige basis direct betrokken is bij beleidsbeslissingen.
Helaas bestaat er in België geen echte vorm van directe democratie. Er zijn geen bindende referenda, geen burgerinitiatieven die directe invloed uitoefenen op het beleid, en ook geen mogelijkheid voor burgers om gekozen politici via een directe afzettingsprocedure (recall) ter verantwoording te roepen. Sinds 1995 is het in Vlaanderen wel mogelijk om op provinciaal en gemeentelijk niveau een volksraadpleging te organiseren, en in 1999 werd deze mogelijkheid uitgebreid naar districtsniveau in Antwerpen. Volksraadplegingen op gewestelijk niveau zijn in Wallonië mogelijk en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Op federaal vlak niet. Maar zelfs deze raadplegingen zijn slechts consultatief – ze zijn dus niet bindend voor de besturen. Dit betekent dat, hoewel de mening van de burgers wordt gevraagd, het bestuur niet verplicht is om naar deze mening te handelen. Er zijn wel voorbeelden waarin gemeenten hebben beloofd de uitslag van een volksraadpleging te volgen, maar dat blijft een vrijwillige keuze. Deze beperkte vormen van volksraadpleging zijn flauwe afkooksels van wat een echte democratie zou moeten zijn.
Er is een groot verschil tussen een democratie en een particratie, zoals die in België bestaat. In een particratie wordt de macht geconcentreerd in de handen van een paar politieke partijen en hun leiders, en is de invloed van de burger zeer beperkt. Hoewel burgers kunnen stemmen, worden de echte beslissingen genomen door een kleine elite binnen de partijen. In een echte democratie ligt de macht bij de volledige bevolking, die direct kan meebeslissen over wetgeving en beleid.
Veel mensen denken dat België een democratie is omdat de media en de machthebbers dit zo presenteren, maar in werkelijkheid leven we in een systeem waarin de burgers weinig directe invloed hebben. Het is moeilijk voor veel mensen om deze waarheid te accepteren, omdat het impliceert dat ze jarenlang in een illusie hebben geleefd. Bovendien is het aangenamer om te denken dat we in een democratie leven, in plaats van te erkennen dat we worden bestuurd door een kleine politieke elite. Een regime waarin de meerderheid van de burgers directe democratie wil, maar waarin dit tegengehouden wordt door politici, kan niet als een democratie worden beschouwd. Democratie betekent dat het volk regeert – als het volk directe macht wil, maar deze macht wordt hen ontzegd, dan leven we niet in een democratie, maar in een particratie.
Een bindend referendum op volksinitiatief is een essentiële voorwaarde om van echte democratie te kunnen spreken. Zonder deze mogelijkheid kunnen politici beslissingen nemen die tegen de wil van de burgers ingaan. In een democratie moet de soevereiniteit bij het volk liggen – de burgers moeten de mogelijkheid hebben om wetten en beleid via referenda te initiëren, controleren en eventueel aan te passen.
Een plebisciet, zoals die onder Hitler werd georganiseerd, is geen vorm van directe democratie. In Nazi-Duitsland werden plebiscieten door de staat zelf georganiseerd en gebruikt om de gewenste uitkomst te verkrijgen, bijvoorbeeld door meerdere, ongerelateerde onderwerpen in één vraag te combineren. Ook de Brexit was bijvoorbeeld een plebisciet. Dit is het tegenovergestelde van een referendum op volksinitiatief, dat door de burgers zelf wordt geïnitieerd en dat een vrije en eerlijke stem vereist, met volledige toegang tot onafhankelijke informatie en zonder inmenging van de overheid.
In een echte democratie kunnen burgers een referendum op de agenda zetten door voldoende handtekeningen te verzamelen. Dit leidt tot een breed maatschappelijk debat, waarbij iedereen – van experten, academici, over journalisten, politici tot gewone burgers – worden gehoord. Op deze manier kunnen burgers direct invloed uitoefenen op het beleid, zonder afhankelijk te zijn van politieke partijen of elites.
In een directe democratie hebben burgers zelf de macht om beslissingen te nemen over wetgeving en beleid. Zij stemmen direct voor of tegen specifieke voorstellen, zonder tussenkomst van gekozen vertegenwoordigers. Dit betekent dat mensen hun stem kunnen laten horen over elke belangrijke kwestie die hen aangaat, waardoor de resultaten een zuiverdere weerspiegeling zijn van de wil van de bevolking.
In een representatieve democratie stemmen burgers op vertegenwoordigers die vervolgens namens hen beslissingen nemen. Deze vertegenwoordigers beloven bepaalde standpunten of beleid door te voeren, maar er is geen garantie dat al die beloften daadwerkelijk worden waargemaakt. In plaats van te stemmen over specifieke wetten of maatregelen, kiezen mensen voor een partij of een politicus, in de hoop dat die persoon hun belangen zal behartigen. Dit systeem kan leiden tot een disconnectie tussen de bevolking en de beslissers, waarbij politici soms meer belang hechten aan hun eigen agenda of partijbelangen dan aan de wil van de kiezer.
Directe democratie vermindert bovendien de dure personencultus rondom politici, omdat de focus verschuift van personen naar beleidsinhoud. Dit zorgt voor meer transparantie en verantwoordelijkheid, aangezien burgers zelf rechtstreeks betrokken zijn bij de besluitvorming.
Directe democratie sluit geen verkozen parlement (representatieve democratie) uit. Om praktische redenen kunnen de burgers immers niet alle wetten zelf stemmen. Alleen dienen zij steeds het laatste woord te hebben, bijvoorbeeld door middels een correctief referendum wetten terug te roepen die het parlement tegen hun wil in zou stemmen.
Directe democratie biedt een nauwkeuriger weergave van de wil van het volk dan uitsluitend representatieve democratie. Burgers hebben de mogelijkheid om direct invloed uit te oefenen op beleid, wat hen meer betrokken maakt bij het politieke proces. Dit verhoogt het vertrouwen in de politiek, omdat mensen weten dat beslissingen daadwerkelijk overeenkomen met wat de meerderheid wil.
Een van de belangrijkste voordelen is dat het de kloof verkleint tussen kiezers en beleidsmakers. In een representatieve democratie worden beslissingen vaak genomen door politici in de hoofdstad, ver van de directe leefwereld van de kiezer. In een directe democratie stemmen burgers op specifieke voorstellen, in plaats van een volledig partijprogramma te moeten accepteren waarin zowel beleid dat ze willen als beleid dat ze niet willen is opgenomen.
Directe democratie voorkomt ook dat er beleidsmaatregelen worden ingevoerd die door de meerderheid van de bevolking worden afgewezen. Alle wetten worden immers vastgesteld met het besef dat ze door een referendum kunnen worden aangevochten, wat ervoor zorgt dat politici veel beter rekening houden met de wensen van het volk.
Daarnaast moedigt directe democratie burgers aan om zich te verdiepen in politieke kwesties, wat het politieke bewustzijn en de kennis onder de bevolking vergroot. Het leidt ook tot minder cynisme, omdat mensen meer controle ervaren over de uitkomsten van het politieke proces. Hierdoor zullen wetten beter de werkelijke wil van de bevolking weerspiegelen, en als er iets misgaat, is het duidelijk waar de verantwoordelijkheid ligt. De burgers zijn immers zelf verantwoordelijk voor de beslissingen die ze nemen.
Directe democratie biedt een nauwkeuriger weergave van de wil van het volk dan uitsluitend representatieve democratie. Burgers hebben de mogelijkheid om direct invloed uit te oefenen op beleid, wat hen meer betrokken maakt bij het politieke proces. Dit verhoogt het vertrouwen in de politiek, omdat mensen weten dat beslissingen daadwerkelijk overeenkomen met wat de meerderheid wil.
Een van de belangrijkste voordelen is dat het de kloof verkleint tussen kiezers en beleidsmakers. In een representatieve democratie worden beslissingen vaak genomen door politici in de hoofdstad, ver van de directe leefwereld van de kiezer. In een directe democratie stemmen burgers op specifieke voorstellen, in plaats van een volledig partijprogramma te moeten accepteren waarin zowel beleid dat ze willen als beleid dat ze niet willen is opgenomen.
Directe democratie voorkomt ook dat er beleidsmaatregelen worden ingevoerd die door de meerderheid van de bevolking worden afgewezen. Alle wetten worden immers vastgesteld met het besef dat ze door een referendum kunnen worden aangevochten, wat ervoor zorgt dat politici veel beter rekening houden met de wensen van het volk.
Daarnaast moedigt directe democratie burgers aan om zich te verdiepen in politieke kwesties, wat het politieke bewustzijn en de kennis onder de bevolking vergroot. Het leidt ook tot minder cynisme, omdat mensen meer controle ervaren over de uitkomsten van het politieke proces. Hierdoor zullen wetten beter de werkelijke wil van de bevolking weerspiegelen, en als er iets misgaat, is het duidelijk waar de verantwoordelijkheid ligt. De burgers zijn immers zelf verantwoordelijk voor de beslissingen die ze nemen.
Zwitserland is het bekendste en meest succesvolle voorbeeld van directe democratie. Het Zwitserse systeem integreert directe democratie al meer dan 150 jaar in het politieke proces. Als Zwitserse burgers een verandering in hun grondwet willen, kunnen ze een referendum organiseren. Burgers mogen ook wetten die door het parlement zijn aangenomen, via referenda aanvechten, en ze kunnen amendementen op de grondwet voorstellen via burgerinitiatieven. Dit geeft de Zwitserse bevolking aanzienlijke invloed op het politieke proces in hun samenleving.
Zwitserland houdt tot vier keer per jaar referenda over verschillende kwesties, en een petitie met de handtekeningen van slechts 1% van de kiezers kan een referendum initiëren. Zwitserland combineert representatieve democratie met directe democratie, waardoor burgers het laatste woord hebben over veel belangrijke kwesties.
Naast Zwitserland, dat vaak als het belangrijkste voorbeeld van directe democratie wordt genoemd, zijn er ook andere landen en regio’s die succesvolle vormen van directe democratie hebben ingevoerd.
In sommige staten van de Verenigde Staten, zoals Californië, Oregon en Colorado, is directe democratie bijvoorbeeld een belangrijk onderdeel van het politieke proces. In deze staten kunnen burgers wetten of beleidsvoorstellen via referenda aanvechten of zelfs nieuwe wetten voorstellen via een initiatiefproces. Californië staat vooral bekend om zijn referendum- en initiatiefmechanisme, waarbij burgers zich rechtstreeks kunnen uitspreken over kwesties als belastinghervormingen, milieubeleid en sociale vraagstukken. Sinds de vroege 20e eeuw hebben Californiërs meer dan 350 wetten goedgekeurd of verworpen via referenda en initiatieven.
Ook Uruguay heeft een sterke traditie van directe democratie, vooral sinds de grondwetswijzigingen van 1967. Het land heeft een referendumrecht waarmee burgers wetten kunnen wijzigen of afschaffen. Uruguayaanse burgers hebben via referenda belangrijke beslissingen genomen over zaken zoals privatisering en pensioenhervormingen. De invloed van de bevolking op wetgeving en constitutionele kwesties is hier opmerkelijk groot.
Een referendum op volksinitiatief is een mechanisme waarbij burgers wetten kunnen voorstellen, wijzigen of afschaffen buiten het parlement om. Burgers moeten eerst een bepaald percentage van handtekeningen verzamelen om hun voorstel op de parlementaire agenda te krijgen. Als het parlement het voorstel afwijst, kunnen burgers meer handtekeningen verzamelen om een referendum af te dwingen, waarbij de bevolking direct kan stemmen over het voorstel. Als het referendum wordt goedgekeurd, krijgt het de kracht van wet.
Dit systeem vereist brede maatschappelijke betrokkenheid en discussie. Voor- en tegenstanders van een initiatief moeten het debat aangaan en het publiek overtuigen. Hierdoor ontstaat een dynamisch politiek klimaat waarin burgers een actieve rol spelen in het vormgeven van hun samenleving.
Naast referenda op volksinitiatief bestaan er andere vormen, zoals het referendum van rechtswege, waarbij bepaalde wetten automatisch aan de bevolking worden voorgelegd, en de recall, een mechanisme waarmee burgers gekozen vertegenwoordigers kunnen afzetten als zij niet aan de verwachtingen voldoen.
De invoering van directe democratie zou leiden tot meer gematigde wetgeving, omdat beleidsmakers zich bewuster zouden zijn van de wensen van de bevolking. Extreme maatregelen zouden minder kans van slagen hebben, omdat ze onderworpen kunnen worden aan referenda. Directe democratie zou ook meer openheid, transparantie en vertrouwen in de politiek bevorderen, omdat burgers zich gehoord voelen en de kans krijgen om de politieke agenda mee te bepalen.
Daarnaast zou de macht van lobbygroepen en politieke elites verminderen, aangezien zij niet langer via politieke vertegenwoordigers beleid kunnen doordrukken dat tegen de wil van de meerderheid ingaat.
Politieke betrokkenheid en burgerzin zouden toenemen. In een directe democratie beseft elke burger dat hij/zij ten alle tijde het verschil kan maken.
Meer Democratie vzw is gestructureerd binnen het huidige wettelijke kader, en heeft na zorgvuldige afweging voor de vzw-vorm gekozen. Dit houdt in dat de organisatie functioneert volgens statuten die na uitgebreid beraad zijn opgesteld, als een compromis met de bestaande wetgeving voor vzw’s.
De Raad van Bestuur (RvB) fungeert als het kernbestuur van de organisatie. Het is een collegiaal orgaan dat verantwoordelijk is voor de algemene koers van de organisatie en dat naar buiten toe als verantwoordelijke instantie optreedt. De RvB werkt nauw samen met het Management Team (MT), dat de operationele taken en de uitvoering van projecten coördineert. De leden van de Algemene Vergadering (AV), die stemrecht hebben, zijn degenen die zich verantwoordelijk voelen voor de realisatie van de statutaire doelstellingen.
De toetreding van nieuwe leden tot de AV gebeurt op uitnodiging en goedkeuring door de AV zelf, wat de bewaking van de doelstellingen van de organisatie verzekert. Er zijn echter ook leden die zich op andere manieren inzetten, zoals vrijwilligerswerk, zonder directe AV-deelname. Deze beschermde leden kunnen op verzoek lid worden van de AV, waarna de jaarlijkse AV hierover beslist.
Het curatorium van Meer Democratie vzw heeft een adviserende rol en fungeert als een academisch adviesorgaan. De raadsleden worden gekozen op basis van hun expertise en affiniteit met directe democratie. Hun bijdrage is belangrijk voor de theoretische en wetenschappelijke onderbouwing van de doelen van de organisatie, maar ze hebben geen beslissingsbevoegdheid.
Zeker! Als je als burger een hart hebt voor directe democratie, kun je als ambassadeur bijdragen door sociaal en maatschappelijk kapitaal in te zetten om de doelen van Meer Democratie te verwezenlijken. Ambassadeurs spelen een cruciale rol in het vergroten van het draagvlak voor democratische hervormingen.
Hoewel veel politici niet in de capaciteit geloven van de 'gewone mens' om zinnige beslissingen te nemen voor zijn/haar samenleving, wordt directe democratie door anderen in verschillende politieke partijen ook breed gesteund. Maar niet altijd door de gevestigde politieke elites die macht bezitten of nastreven. Partijen die regeren of officiële oppositie voeren, zijn meestal terughoudend om macht over te dragen. Extremistische groepen verzetten zich meestal ook tegen een te democratisch systeem, omdat dit hun radicale visie zou kunnen inperken. Daarom kiest Meer Democratie voor een onafhankelijke rol buiten de partijpolitiek om.
Directe democratie zou moeten worden ingevoerd wanneer een meerderheid van de bevolking dit wil. Als dit niet gebeurt, betekent dit dat de politieke elites de wil van de kiezer negeren en een paternalistische houding aannemen. Democratie moet de stem van de meerderheid weerspiegelen.
Ja, opiniepeilingen tonen aan dat in veel landen een ruime meerderheid van de burgers voorstander is van directe democratie. Dit geeft aan dat het idee breed gedragen wordt, ook al weerspiegelt het huidige politieke bestel dit niet.
In België is het houden van referenda complex. Sinds een advies van de Raad van State in 1985 is betoogd dat referenda op federaal niveau niet binnen het grondwettelijke kader passen. Wel zijn er mogelijkheden gecreëerd voor gemeentelijke, provinciale en gewestelijke volksraadplegingen. Recent onderzoek wijst echter uit dat de juridische argumenten van de Raad van State niet geheel waterdicht zijn en dat er ruimte is om deze visie te herzien.
De Raad van State baseerde zijn argument op de theorie van de ‘nationale soevereiniteit’, waarbij de soevereiniteit bij de natie ligt, vertegenwoordigd door de gekozen instituties. Dit zou betekenen dat burgers geen directe beslissingsbevoegdheid kunnen krijgen. Nieuw onderzoek wijst echter uit dat de Belgische grondwetgevers in 1831 geen scherp onderscheid maakten tussen ‘natie’ en ‘volk’. Dit impliceert dat de huidige interpretatie mogelijk niet overeenkomt met de oorspronkelijke intentie van de grondwetgevers.
Nee, deelnamequora hebben vaak perverse effecten. Ze kunnen bijvoorbeeld leiden tot strategische boycots door tegenstanders om het vereiste percentage niet te halen. Bovendien worden bij verkiezingen voor politieke organen ook geen deelnamequora gehanteerd. Het is daarom onlogisch om dit wel te eisen voor referenda en burgerinitiatieven
In sommige landen, zoals de VS, worden burgerinitiatieven getoetst door een hooggerechtshof. In Zwitserland gebeurt dit niet. Hoewel een juridische controle nuttig kan zijn om fundamentele rechten te beschermen, kan het ook belangrijke maatschappelijke vernieuwingen tegenhouden. Het is wel belangrijk om enkele vormvereisten te stellen, zoals het vermijden van voorstellen die meerdere losstaande onderwerpen combineren in één referendum.
In een representatieve democratie vertrouwen we erop dat burgers intelligent genoeg zijn om te stemmen voor hun vertegenwoordigers. Het idee dat zij niet in staat zouden zijn om direct te stemmen over specifieke kwesties is daarom onlogisch. Als onze politici écht beter geïnformeerd waren, waarom blijven de grootste partijen dan zo vaak fundamenteel van mening verschillen? In werkelijkheid zouden burgers net zo goed – of beter – in staat zijn om beslissingen te nemen.
Het argument dat burgers te onbekwaam zijn voor directe besluitvorming, is in feite een kritiek op democratie als geheel. Als we burgers geschikt achten om politici te kiezen, moeten ze ook in staat zijn om belangrijke besluiten te nemen. Het idee dat een elite wél de bekwaamheid heeft om te oordelen over wat goed is voor het volk, is antidemocratisch. Bovendien, onderzoek toont aan dat burgers in landen met directe democratie vaak verantwoordelijker stemmen dan verwacht. Ze kiezen niet blind voor extremistische of radicale maatregelen, maar maken weloverwogen keuzes.
De afwezigheid van een traditie is geen reden om geen referenda te houden. We leven in een tijd waarin burgers beter opgeleid zijn en bewuster van wat er in de wereld gebeurt dan ooit tevoren. Vroeger was het traditie dat vrouwen niet mochten stemmen, maar ook dat hebben we veranderd. Het is nu tijd om burgers meer directe invloed te geven op hun bestuur.
Het invoeren van directe democratie is technisch en praktisch haalbaar. Denk maar aan de snelle omschakeling naar de euro – een complex en kostbaar project dat in enkele jaren werd uitgevoerd. In vergelijking daarmee vereist directe democratie slechts enkele aanpassingen in de wetgeving. Het is een innovatieve en haalbare maatregel die de democratie kan versterken.
Het idee dat een kleine, goed geïnformeerde elite of een team van ‘experts’ betere beslissingen zou nemen, klinkt verleidelijk, maar de geschiedenis toont aan dat dit vaak misgaat. Kleine elites of technische experts kunnen evenzeer fouten maken, zoals blijkt uit talloze rampzalige beleidsbeslissingen in het verleden. Politiek gaat niet enkel over kennis; het draait om morele keuzes. Omdat individuen deze morele keuzes maken, moeten ze ook het recht hebben om zelf te beslissen, in plaats van dit over te laten aan een elite of technocratie.
Natuurlijk niet. Het parlementaire systeem blijft onmisbaar, maar burgers moeten wel de mogelijkheid krijgen om in te grijpen wanneer het parlement tegen hun wil ingaat. Dit betekent dat er bijvoorbeeld eens per drie of vier maanden referenda kunnen worden gehouden. Er is geen opkomstplicht, dus wie niet kan stemmen, kan zijn stem overlaten aan anderen.
Er is geen bewijs dat directe democratie leidt tot de “tirannie van de meerderheid”. In landen zoals Zwitserland wordt slechts een klein deel van de referenda goedgekeurd, en de kiezers nemen hun verantwoordelijkheid serieus. Minderheden kunnen juist baat hebben bij directe democratie, omdat ze de mogelijkheid krijgen om hun voorstellen op de agenda te zetten. Bovendien is gebleken dat grote groepen vaak gematigder en toleranter zijn dan kleinere groepen politici.
Momenteel ontlopen politici vaak de verantwoordelijkheid voor slechte beslissingen, terwijl de burgers opdraaien voor de gevolgen, zoals de oplopende staatsschuld. Bij directe democratie nemen de burgers deze verantwoordelijkheid zelf op zich, waardoor ze waarschijnlijk voorzichtiger en bewuster zullen stemmen.
Hoewel sommige vertragingen kunnen optreden, is dat een kleine prijs voor meer publieke betrokkenheid en betere wetgeving. Zwitserland heeft laten zien dat onredelijke voorstellen zelden worden goedgekeurd en dat de meeste slechte ideeën eruit worden gefilterd. Daarnaast kan publieke discussie rond referenda juist leiden tot snellere en betere oplossingen voor complexe problemen.
Technologie kan het stemproces zeker versnellen, maar het mag niet ten koste gaan van de betrouwbaarheid. Experimenten met stemcomputers hebben in Nederland geleid tot problemen, en digitale systemen zijn kwetsbaar voor manipulatie en datadiefstal. Bovendien heeft niet iedereen toegang tot internet of smartphones, en dat mag nooit een vereiste worden om deel te nemen aan de democratie.
In de laatste vijftig jaar is de houding van mensen tegenover de politiek dramatisch veranderd. In landen zonder stemplicht stemmen steeds minder mensen, uit cynisme en een gevoel van uitsluiting van het politieke proces. Dit wantrouwen reikt verder dan alleen de politici en omvat ook belangengroepen zoals de pers, bedrijven en andere machtige lobby’s.
Het wantrouwen wordt grotendeels veroorzaakt door het lage niveau van verantwoording dat politici tonen in zowel hun publieke als persoonlijke levens. Als er niet snel een grotere betrokkenheid van burgers komt, dreigt de situatie te verslechteren, met een stijging in de populariteit van extremistische partijen als gevolg.
Een eenvoudige test voor kiezers is het herinneren van vijf wetsvoorstellen die ze in de afgelopen twintig jaar actief hebben gesteund versus vijf waar ze tegen waren. De meeste mensen vinden de tweede taak makkelijker dan de eerste, wat wijst op een gebrekkige vertegenwoordiging van hun belangen.
Het huidige democratische systeem concentreert te veel macht in de handen van verkozen politici. Het bekende gezegde “macht corrumpeert en absolute macht corrumpeert absoluut” is hier relevant. Door een deel van de macht bij politici weg te nemen en burgers meer zeggenschap te geven, bijvoorbeeld via directe democratie, kan corruptie verminderd worden en kan er beter beleid ontstaan.
Tijdens de federale verkiezingen van 2019 bevroeg Meer Democratie vzw kandidaten over hun steun voor directe democratie. De traditionele rechtse partijen (en Vooruit) gaven weinig tot geen ondersteuning voor dit idee. Alleen Groen en PVDA toonden enige bereidheid. Op lokaal niveau zijn traditionele partijen meer open voor directe democratie, maar nog steeds beperkt.
Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2018 toonden vooral Groen en PVDA sterke steun voor directe democratie, terwijl andere partijen, zoals N-VA, CD&V en Vooruit, laag scoorden. Over het algemeen blijkt dat hoe hoger het bestuurlijke niveau, hoe minder openheid er is voor directe democratie, vooral door partijdiscipline.
Het overtuigen van politici door lobby’s is vaak goedkoper en gemakkelijker dan het overtuigen van honderdduizenden burgers in een direct democratisch systeem. Extra maatregelen, zoals het beperken van uitgaven aan campagnes voor of tegen referenda, zouden kunnen voorkomen dat geld te veel invloed krijgt.
In landen zoals Duitsland en de Verenigde Staten tonen opiniepeilingen aan dat kiezers de voorkeur geven aan een evenwichtige begroting en zich verzetten tegen het opbouwen van publieke schuld. De staatsschuld wordt vaak gecreëerd door politici die door overmatige uitgaven stemmen kopen, maar niet verantwoordelijk worden gehouden voor de langetermijngevolgen. Het gebrek aan directe democratie betekent dat burgers geen invloed hebben op belangrijke financiële beslissingen.
Het politieke systeem in België, de particratie, geeft burgers de mogelijkheid om hun “cipiers” te kiezen, maar geen echte vrijheid. Politici kunnen, eenmaal verkozen, beslissingen nemen die niet in lijn zijn met de wensen van de kiezers, zoals geïllustreerd door meerdere bekende citaten van politici. Dit leidt tot een politiek systeem waar burgers zich machteloos in voelen, omdat ze na verkiezingen weinig tot geen invloed hebben op het beleid.
In een particratie voeren politieke partijen ideologische strijd, waarbij ze de volkswil negeren. Hoewel burgers de grootste partij kunnen kiezen, kunnen deze partijen daarna vrij handelen. Dit leidt tot een kloof tussen burger en politiek, waarbij velen het gevoel hebben dat hun stem weinig uitmaakt en verandering onmogelijk is.
Directe democratie wordt tegengehouden door de politieke elite, omdat het invoeren ervan zou leiden tot machtsverlies. Politieke partijen hebben er belang bij om de controle te behouden en geven daarom de voorkeur aan het huidige systeem waarin zij de beslissingen nemen. Hoewel er in de negentiende eeuw bij de oprichting van socialistische partijen in België en andere landen steun was voor directe democratie, is die steun afgenomen naarmate deze partijen dichter bij de macht kwamen.
Directe democratie motiveert burgers om zich meer met politiek bezig te houden. In Zwitserland blijkt dat burgers in direct-democratische kantons actiever zijn in politieke discussies en beter geïnformeerd zijn. Politici moeten meer rekening houden met het publiek en hun beleid helder uitleggen, wat zorgt voor een zakelijker debat over afzonderlijke onderwerpen. Dit vermindert de verpersoonlijking van politiek, waarbij standpunten duidelijker worden dan in een vertegenwoordigend systeem waar personen centraal staan.
Directe democratie biedt minderheden de kans hun thema’s op de politieke agenda te plaatsen. Als ze goede argumenten hebben, kunnen ze de meerderheid overtuigen. In een vertegenwoordigend systeem hebben minderheden vaak weinig invloed. Directe democratie geeft hen een kanaal om invloed uit te oefenen, wat vooral nuttig is voor gemarginaliseerde groepen.
Directe democratie dwingt burgers om haalbare voorstellen te formuleren en samen te werken. Dit stimuleert een realistischere kijk op politiek en zorgt voor volwassenere staatsburgers. Ook politici leren meer door vaker in aanraking te komen met nieuwe ideeën.
Directe democratie maakt burgers mede-verantwoordelijk voor maatschappelijke beslissingen. Burgers krijgen de mogelijkheid om veranderingen door te voeren, wat belangrijk is in een complexe samenleving waar draagvlak essentieel is voor oplossingen.
Directe democratie fungeert als een gevoelig instrument voor het identificeren van maatschappelijke onvrede en aspiraties. Burgers kunnen concrete veranderingen bewerkstelligen in plaats van hun onvrede pas na vier jaar te uiten door op protestpartijen te stemmen. Dit maakt de samenleving stabieler en minder vatbaar voor schokken.
Directe democratie vergroot het maatschappelijk engagement en het gevoel van collectieve verantwoordelijkheid. In Zwitserland blijkt belastingontduiking lager naarmate kantons meer directe democratie hebben. Onderzoek toont aan dat inwoners van directe democratieën gelukkiger zijn, zelfs als andere factoren worden meegenomen.
De invloed van machtige belangengroepen en lobby’s neemt af, omdat zij niet langer slechts politici hoeven te overtuigen, maar de hele bevolking. Dit maakt het politieke proces transparanter en eerlijker.
Directe democratie benut de vakkennis van burgerorganisaties beter dan een vertegenwoordigend stelsel. Hierdoor wordt beleid verbeterd en innovatie gestimuleerd. Onderzoek wijst uit dat directe democratie leidt tot economische groei en een gezonder financieel beleid.
Directe democratie maakt het mogelijk om vernieuwende voorstellen op de politieke agenda te zetten, wat essentieel is in een tijd waarin veranderingen in de economie, landbouw, vrijheden en milieubescherming nodig zijn.
In directe democratie zijn politici uitvoerders van de keuzes die door de bevolking zijn gemaakt. Hierdoor vermindert de focus op personen in de politiek en wordt de inhoud belangrijker.
Ook voor politici kan directe democratie voordelen hebben, omdat zij minder bezig zijn met partijpolitiek en meer met het uitvoeren van de wil van het volk. Dit verlaagt de druk om telkens te voldoen aan partijstandpunten en verhoogt hun legitimiteit als publieke dienaren.
Dit is een regeringsvorm waarbij het volk via afgevaardigden deelneemt aan de regering en de wetgeving. De burgers kiezen vertegenwoordigers die hun belangen in het parlement behartigen.
Een staatsvorm waarbij de macht in handen is van politieke partijen. Hoewel westerse staten zichzelf democratieën noemen, functioneren velen als particratieën. In een particratie bepalen partijen grotendeels de wetten en de regering, en is de directe invloed van het volk beperkt. In een echte democratie, zoals Zwitserland, is het volk soeverein bij wetgeving en het aanduiden van de vertegenwoordigers.
Kenmerken van particratie:
• Geen beslissend referendum
• Alleen volksvertegenwoordigers kunnen wetten stemmen
• Partijen bepalen de samenstelling van de regering
• Mandatarissen kunnen alleen door hun partij of justitie afgezet worden
Een procedure waarbij burgers direct over een wetsontwerp stemmen. Dit stelt hen in staat om een directe invloed op wetgeving uit te oefenen.
Een referendum door burgers geïnitieerd, anders gezegd: een wetgevend initiatief door burgers, mogelijk door het verzamelen van een bepaald aantal handtekeningen. Het gaat niet alleen om een referendum, maar om een stemming over door burgers voorgestelde wetten. Het bestaat onder andere in Zwitserland, en in diverse Amerikaanse en Duitse deelstaten.
Een referendum geïnitieerd door de overheid, waarbij burgers advies geven over een wetsvoorstel. Dit type referendum is niet bindend en heeft een adviserende rol.
Dit is vergelijkbaar met het raadplegend referendum, maar wordt door burgers aangevraagd via een handtekeningenprocedure. Net als bij het consultatief referendum, is de uitslag niet bindend.
Een referendum waarmee burgers, op initiatief van een burgerbeweging, een wet kunnen verwerpen nadat deze door een representatief orgaan is goedgekeurd. Het is een reactieve vorm van directe democratie, die overheidsbesluiten kan terugdraaien.
Een grondwettelijk verplichte volksstemming, doorgaans voor grondwetswijzigingen of belangrijke besluiten, zoals machtsafstand aan supranationale organisaties of hoge staatsuitgaven. Dit referendum is niet op initiatief van burgers, maar volgt automatisch op bepaalde politieke beslissingen.
Een referendum dat plaatsvindt wanneer het parlement de grondwet wil wijzigen. Het volk moet instemmen met de voorgestelde veranderingen voordat ze van kracht worden. Het is een specifieke toepassing van het obligatoir referendum.
Een mechanisme waarmee burgers overheidsfunctionarissen, rechters of gekozen politici kunnen afzetten als zij het vertrouwen van het publiek hebben verloren. Dit kan via een stemming na het verzamelen van een bepaald aantal handtekeningen.
De drempel van handtekeningen die moet worden bereikt voordat een referendum kan worden gehouden. Het toont aan dat er voldoende steun onder de bevolking is om een kwestie ter stemming voor te leggen.
Het minimale aantal burgers dat moet deelnemen aan een referendum om de uitslag geldig te verklaren. Dit kan een opkomstpercentage of een toestemmingsquorum zijn, waarbij een bepaald percentage van de kiesgerechtigden voor een van de opties moet stemmen. Opkomstdrempels zijn niet wenselijk, wegens vaak perverse effecten - zie punt 5.3