Oosterweelreferendum zinvol voor heel Vlaanderen? – Filip De Rynck vindt het Oosterweelreferendum een hoogmis van de democratie. 'De volksraadpleging in Antwerpen is een duur bevochten inbraak van burgers in een ondemocratische aanpak van de BAM en de Vlaamse regering.' De Rynck deelt zijn gedachten in dit boeiend opiniestuk, gepubliceerd in De Standaard.
Een democratische hoogdag
'Ik ben altijd al een koele minnaar geweest van referenda en al zeker van gemeentelijke volksraadplegingen, die halfslachtige variant van een echt bindend referendum. Wat theoretisch het democratisch orgelpunt zou kunnen zijn van een publiek debat, is vaak een voor burgers ondoorzichtig strategisch wapen in de lokale partijpolitieke strijd. Die gaat van de discussie over het thema, het tijdstip van organiseren, vervolgens over de concrete vraagstelling tot de interpretatie en het concrete gevolg dat aan de resultaten wordt gegeven.
Polarisering
Een volksraadpleging is bijna altijd eerder een tactisch instrument van de partijen dan een instrument dat de participatieve democratie versterkt. Die participatieve democratie moet het hebben van discussie en conflict, van meningsvorming en bijstellen van meningen, van vragen en bevraagd worden, en dat geldt zowel voor burgers en politici als voor ambtenaren en technici. Volksraadplegingen leiden in de praktijk eerder tot statische polarisering dan tot verrijkende interactie, eerder tot het versmallen van argumenten binnen de gereduceerde logica van de vraagstelling dan tot het opladen van argumenten en verbreden van inzichten.
---> Commentaar van Bert Penninckx: 'De (directe) democratie is inderdaad momenteel zo georganiseerd dat de burger nog steeds niet de doorslaggevende stem mag geven: niet bindend, hoge handtekeningendrempel, uitsluiting van verschillende onderwerpen, de vraagstelling wordt niet door de initiatiefnemers genomen, enzovoort. Dit wantrouwen van de politici naar de kiezer toe krijgt zelfs paranoïde trekken in het zoeken van juridische spitsvondigheden in het goedkeuren van de handtekeningen.' Zie In een democratie beslissen de burgers soeverein voor enkele verbeteringen (https://www.meerdemocratie.be/een-democratie-beslissen-de-burgers-soeverein).
De volksraadpleging in Antwerpen doet mij echter twijfelen. Ze is er gekomen op initiatief van burgers. Ik weet hoe intens actieve burgers zich hebben ingezet om deze volksraadpleging af te dwingen. Een traditioneel wat cynische en steeds weer twijfelende academicus moet daarvoor respectvol het hoofd buigen en zwijgen. Die actieve burgers hebben het instrument als breekijzer moeten gebruiken om binnen te breken in wat tot dan een zeer gesloten en technocratische besluitvorming was geweest.
Toen ze met het initiatief voor de raadpleging begonnen, was de toestand veel uitzichtlozer dan hij nu enkele maanden later is. Het zag er toen nog eerder naar uit dat de Lange Wapper het enige valabele alternatief was en dat is ondertussen sterk veranderd. Maar het is niet de schuld van actieve burgers dat nu pas over alternatieven wordt gepraat. Het is al zeker niet de schuld van burgers dat deze alternatieven uiteraard niet op hetzelfde niveau van technisch detail zijn uitgewerkt. En het kan niet aan burgers worden verweten dat de volksraadpleging door dat alles bevreemdend werkt: alleen het alternatief van de Lange Wapper is technisch uitgewerkt en over alle andere scenario's zijn ondertussen nog veel technische en financiële vragen te stellen die de haalbaarheid van de scenario's nog sterk kunnen beïnvloeden.
Wie nee stemt is nog niet zeker dat alternatieven zonder meer kunnen. Dat duidt erop dat eigenlijk nu pas ten volle beleidsalternatieven boven tafel (of boven water…) komen. Maar dat kan burgers toch moeilijk worden verweten. Het zijn net de burgers zelf die alternatieve scenario's op de kaart hebben laten zetten. Die burgers hebben aangetoond dat grote werken in de stad niet langer het privilege zijn van technici.
In plaats van een volksraadpleging eventueel te organiseren aan het eindpunt van een proces van afweging van alternatieven, lijkt de volksraadpleging in Antwerpen eerder de start van dit proces. De ontwerpers dachten tijd te winnen door alles eerst zelf alleen en geïsoleerd uit te werken. Het moet niet aan burgers worden verweten dat door die aanpak nu veel tijd verloren gaat. Het is al zo vaak geschreven: meer tijd voor participatie in de voorbereiding wint men altijd terug door een snellere want meer gedragen uitvoering. Geen tijd voor participatie in de voorbereiding leidt tot ontzettend veel tijdverlies in de uitvoering. De volksraadpleging in Antwerpen is een wel erg dure herbevestiging van deze al lang bekende basisregel.
De volksraadpleging is om al die redenen op de eerste plaats een rode kaart voor de politici die de BAM jarenlang in isolement hebben laten werken. Het is een blaam omdat zij hebben toegestaan dat de BAM daardoor ook een belangenverdediger van haar eigen plannen is geworden. Er is de afgelopen tien jaar alleen maar geïnvesteerd in veel te dure en eenzijdige marketing, zelden of nooit in echte en open communicatie. De Vlaamse politici en de politici van de stad hebben zich in de schaduw van de BAM verscholen. Ze hebben het politieke debat vermeden of opgesloten in techniciteit en hebben het laten monopoliseren door ingenieurs.
Social engineering
Er is nooit aandacht geweest voor 'social engineering', voor de participatieve aanpak van dit grootschalige project, er is nooit aandacht geweest om daar een wervend stadsproject van te maken. Er is onwaarschijnlijk veel geld naar studies gevloeid, er is nauwelijks geld geweest voor een professioneel participatief management van dit project en van het proces. En dat alles verklaart waarom de volksraadpleging nu eerder een wapen is geworden in handen van burgers dan een instrument in handen van de gevestigde politieke orde.
Daarom is de discussie over deze volksraadpleging niet eenvoudig te herleiden tot de bekende argumenten voor of tegen dit instrument. De volksraadpleging in Antwerpen is veel meer te zien als een duur bevochten strategische inbraak van burgers in besloten cenakels. Het is een symbool van wat burgers in onze samenleving kunnen, van wat vrijwilligers met haast bovenmenselijke inzet kunnen realiseren.
Daarom is de volksraadpleging van 18 oktober niet alleen een stemming voor of tegen een project en gaat de discussie niet op de eerste plaats over de opportuniteit van dit initiatief. 18 oktober is een hoogdag voor de stedelijke en Vlaamse democratie omdat het toont dat gewone burgers buitengewoon kunnen zijn, dat zij in staat zijn om een meer dan volwaardige partij te zijn in de besluitvorming over zelfs de meest complexe projecten, dat zij de rol van abdicerende politici kunnen overnemen. Elke Antwerpenaar zou alleen al daarom als eerbetoon aan die wakkere Antwerpenaren naar de stembus moeten trekken. En alle Vlamingen die niet in Antwerpen wonen maar die van Antwerpen en van democratie houden, zoals ikzelf, kunnen deze dag als moment van bezinning gebruiken. Want al onze steden hebben Lange Wappers.
Filip De Rynck
De Standaard 09.10.2009 (Allemaal Antwerpenaren | De Standaard)