Interview in De Koevoet
Europa, België en Vlaanderen kennen een systeem van vertegenwoordigende democratie. De burger duidt parlementsleden aan, die daarna in zijn naam denken en beslissen. Hij kan zich niet uitspreken over concrete ideeën of voorstellen.
Is België echt een democratie?
De meerderheid van de Belgen, vooral van de jongeren, betwijfelt dit. Volgens 70 procent van de Vlaamse jongvolwassenen zijn politieke partijen enkel geïnteresseerd in hun stem, niet in hun mening. Volgens een recent Dimarso-onderzoek heeft slechts 27 procent van de jongeren vertrouwen in het parlement. Vergist deze meerderheid zich?
Niet wanneer we het werk van KUL-hoogleraar Wilfried Dewachter mogen geloven, die zijn ontluisterend boek Besluitvorming in politiek België (1992) afrondt met de woorden: 'De burger, de kiezer is een zwakke actor in het ingewikkelde en overvolle sociale kluwen van de politieke beslissingen in zijn land. Hij mist beslissende toegangen tot de top van de machtshiërarchie en tot de besluitvorming. Het wordt nogal elitair voor hem beklonken. Voor degenen die een democratische legitimiteitsopvatting toegedaan zijn, is deze slotsom tegelijk een ontgoocheling en een opgave.'
Wil de meerderheid van de Belgen dat onze democratie met referendumrecht wordt uitgebreid? Zeker. Men hoeft niet eens naar de resultaten van het recente VLD-'referendum' te verwijzen (82% pro). De opiniepeiling die Marketing Unit bij de Belgische bevolking uitvoerde [1] leverde 51 procent voorstanders tegen 21 procent tegenstanders op. Maar waarom hebben wij dan niet allang een verdiepte democratie? Heel simpel: de meeste politieke partijen willen niet. Zij vinden dat een vierjaarlijks verkiezingsritueel, met nietszeggende slogans en meetings-met-popzangers, als democratische legitimatie moet volstaan.
Bij 86 procent van de tussen 1988 en 1990 gestemde wetten ging het initiatief uit van de (niet-verkozen) regering. Daarbij zijn in Vlaanderen 160 (weerom niet-verkozen) adviesorganen werkzaam. Verschillende organisaties (vooral bedrijven) lobbyen [2] om bepaalde (eigen)belangen te verkrijgen of te bestendigen.
Onze maatschappelijke keuzen worden al lang niet in het parlement beslecht. De verkozen beroepspoliticus is blijkbaar niet in staat om het gestage wegzuigen van de wetgevende bevoegdheid door de uitvoerende macht en de institutionele belangengroepen te stuiten.
Recentelijk werd aan de redactie van De Koevoet gevraagd om de petitie van WIT te ondersteunen. Reden om aan Bert Penninckx, medewerker van WIT, om wat meer uitleg te vragen.
De Koevoet: Wat is het doel van WIT?
Bert Penninckx: WIT voor Directe Democratie is een vereniging van individuen die ijveren voor een echte democratie in Europa, België en Vlaanderen. WIT staat in verbinding met gelijksoortige bewegingen in andere Europese landen. WIT is een burgerbeweging die niet enkel in theorie, maar ook in praktijk totaal onafhankelijk is van iedere politieke strekking of economische macht.
In sommige staten, zoals Zwitserland en sommige staten van de US, kunnen burgers zelf het initiatief nemen om een wet te veranderen, af te schaffen of in te voeren. Een democratie waarin zulke burgerinitiatieven mogelijk zijn is een directe democratie.
Zo'n burgerinitiatief bestaat uit drie fasen:
Eerste fase: het burgervoorstel: met 20.000 handtekeningen wordt uw voorstel wet als het parlement dit binnen het halfjaar goedkeurt. Wordt het afgewezen; dan kan het burgerinitiatief overschakelen naar de volgende fase:
Tweede fase: het burgerverlangen:
Het burgervoorstel wordt ingediend bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het wordt dan binnen de maand in het Staatsblad gepubliceerd en kan dan via de gewone media (zie verder) worden bekendgemaakt. De initiatiefnemers moeten dan binnen de vijftien maanden het vereiste aantal handtekeningen voorleggen. Wanneer zij voor het voorstel 200.000 [3] handtekeningen vinden, wordt het voorstel een burgerverlangen. Uiterlijk zes maanden na het voorleggen moet een burgerstemming over het voorstel plaatsvinden. Het verzamelen van de handtekeningen mag niet door betalende firma's geschieden.
Derde fase: de burgerstemming: de meerderheid van de uitgebrachte stemmen beslist. Elke nieuwe wet is wél toetsbaar aan de mensen- en de burgerrechten. Zelfs als een minderheid van de stemgerechtigden deelneemt, blijft de uitslag van de burgerstemming bindend. Iedere kiesgerechtigde burger kreeg immers de reële kans om aan het beslissingsproces deel te nemen. Wie niet deelneemt, geeft hiermee te kennen dat het hem of haar om het even is of het voorstel wet wordt of niet. Het spreekt vanzelf dat elke burger of rechtspersoon die meent dat hij door een burgerwet in zijn rechten wordt aangetast, een klacht kan indienen bij het Arbitragehof dat tevens een grondrechtelijk hof wordt. Zo kunnen alle grondwettelijke rechten van de burgers beschermd worden, evenals die rechten die geput kunnen worden uit bij wet of decreet geratificeerde Internationale Verdragen (mensenrechten, de rechten van het kind enzovoort).
Ik vat even samen: directe democratie biedt iedereen de mogelijkheid om rechtstreeks mee te werken aan de samenleving zonder de noodzaak om zich aan een partij of partijprogramma te binden en dit op ieder gewenst moment en over elke aangelegenheid.
D.K. Opent directe democratie niet de weg voor manipulatie door het grote geld zodat vooral op grond van emoties en niet uit inzicht gekozen wordt?
B.P. De weg van de manipulatie via de media hoeft niet meer geopend worden; hij werd en wordt in de representatieve democratie al druk bewandeld. En dan moeten we niet eens met de bekende en onbekende schandalen uitpakken. Ook nu worden de massamedia virtuoos bespeeld in de verkiezingscampagnes of om de burgers ertoe te brengen een 'delicate' beslissing te slikken en tegen een redelijke maar (door bepaalde belangengroepen) 'niet gewenste' regeling te protesteren. Al te vaak wordt de mens hierbij aangesproken in zijn (eigen)belang.
De democratie staat of valt met de kwaliteit van de gezamenlijke beeldvorming. Daarom moet de wetgeving inzake directe democratie voorzien dat bij ieder debat de voor- en tegenstanders van het voorstel voldoende en op gelijke wijze toegang tot de media krijgen. Persvrijheid is er ter vrijwaring van de rechten van elke burger, niet ter vrijwaring van de belangen van de overheid, persinstituten of mediamagnaten. Vrije media hebben slechts betekenis als instrument van de democratie.
D.K. Wat betekent WIT?
B.P. De kleur, het beeld spreekt voor zichzelf, maar WIT is ook het letterwoord voor 'Werkgroep Implementatie Tijdsgeest'. Het is aan de tijd om onder andere de democratie te verdiepen als onze cultuur een stapje voorwaarts wil schrijden, om het eens positief uit te drukken. Deze werkgroep is eigenlijk ontstaan uit 'Nicolaas de vereniging voor politieke en sociale kunst'. Wat Nicolaas op zich weeral voorstelt, dat is voor een andere keer... Democratie is een groeiende plant. Na de Eerste Wereldoorlog werd het algemeen stemrecht voor mannen bekomen. Na de Tweede Wereldoorlog verkregen ook de vrouwen stemrecht. Nu staat de bloem in knop, en is de tijd meer dan rijp voor de volgende stap: de invoering van de directe democratie, van het Europese tot het gemeentelijk niveau. Het is gewoon aan de tijd!
D.K. U doet dus aan politiek?
B.P. Nee, het gaat hier om een culturele actie zoals de beeldhouwer Joseph Beuys (Documenta 5, Kassel 1972) antwoordde op een gelijkaardige vraag: 'Voor mij is dit een artistieke actie. Want het kunstbegrip waarvan ik uitga, houdt in dat de zelfbestemming van de mens, die de democratie vereist, nu als mogelijkheid gezien moet worden. Velen zijn echter van oordeel dat de mens helemaal niet in staat is zichzelf te bestemmen. Hij heeft de innerlijke vrijheid niet. Wij willen daarentegen discuteren over een wetenschap van de vrijheid. Wij willen vertrekken van de zelfbestemming van de mens, dus van de menselijke vrijheid als een creatief en dus ook als een artistiek uitgangspunt. Het is dus een fundamentele culturele vraag in de eerste plaats. Ons vertrekpunt ligt dus niet bij de productiemiddelen, maar bij de vrijheid van de mens als een creatief en zichzelf bestemmend wezen. Hier vinden we dus het historische en toekomst scheppende primaire element.'
Als wij aan politiek doen, dan doet iedereen aan politiek en dat is ook zo! Om de voorstellen van De Koevoet gerealiseerd te zien zijn er toch maatschappelijke afspraken nodig? Als ik u vraag of de staat de rechten van de mens regelt en verdedigt, dan zegt u nee, de staat doet dit niet, maar moet het eigenlijk als haar hoofdopdracht zien. Maar momenteel is politiek oorlog met andere middelen, zoals lobbyen dat ook is. Wij wensen daarentegen de democratie te verdiepen om de menselijke behoeften en gaven in vertrouwen te kunnen ontdekken en ontwikkelen...
D.K. In uw manifest staat: 'De samenleving heeft uw warmte en oordeelskracht nodig!' Wat bedoelt u daarmee?
B.P. Morele koude en onverschilligheid zijn dodelijk voor onze samenleving. Zonder warme interesse sterft de samenleving af en blijven alleen maar dode structuren en wetten over. Onze samenleving is momenteel zwaar ziek door gebrek aan morele warmte. Ieder mens draagt in zich de neiging tot cynisme en tot maatschappelijke luiheid, maar iedere mondige mens draagt diep in zich ook de aanleg en de wens om mee vorm te geven aan recht en maatschappij. Geen enkele hervorming, geen enkele maatregel of wet kan in deze tijd nog echt werkzaam en warmtebevorderend zijn wanneer niet álle mensen in principe kunnen meedenken en meebeslissen. Zelfs goedbedoelde en structureel zinnige maatregelen en wetten zullen steeds krachtelozer worden indien de erachter liggende ideeën niet door de mondige leden van de samenleving verwerkt zijn. Warm en reëel recht kan maar ontstaan wanneer diegenen op wie dat recht van toepassing is, ook waarachtig medescheppers van dat recht zijn.
Want niet alleen parlementsleden, maar alle mondige leden van de samenleving kunnen in beginsel goede ideeën en voorstellen krijgen over de samenleving van de toekomst. En al deze ideeën moeten, om bruikbaar te worden, door de samenleving worden bekeken en tot een gemeenschappelijk beeld worden omgezet. In het huidige Europa, België en Vlaanderen ontbreekt nog steeds de mogelijkheid tot gemeenschappelijke beeldvorming over toekomstidealen. Toch worden de leden van de samenleving steeds mondiger en onafhankelijker ten opzichte van de politieke partijen. Het resultaat: steeds meer leden van de samenleving keren zich af van het politiek bedrijf, zijn met hun hart niet meer bij de samenleving betrokken.
D.K. Is het parlement dan nog nodig?
B.P. Directe democratie heft de parlementaire democratie niet op, maar hervormt ze en breidt ze uit. Zij neemt het maatschappelijk scheppend vermogen van de leden van de samenleving ernstig. Door het recht op burgerinitiatief krijgt ieder lid van onze samenleving, iedere groep mensen de principiële mogelijkheid om een idee te lanceren en ter discussie te stellen. Los van de politieke partijen kan elke groep mensen zich verenigen om een nieuwe wet, een nieuw idee aan de goedkeuring van de samenleving voor te leggen. Daarmee gaat de invoering van directe democratie ook de versplintering tegen.
De politicus die een bijzonder talent heeft om maatschappelijke verbeteringen te ontwikkelen en voor te stellen, zal een authentieker mandaat bekomen. Omdat iedere wet in principe via een burgerinitiatief afgestemd kan worden, zal elke wet waarbij dit niet gebeurt een grotere legitimiteit hebben. Deze goedkeuring is tegelijk een bevestiging van het vertrouwen in de politici die het wetsvoorstel ontwikkelden. Directe democratie zorgt dat de verkozen beroepspolitici hun democratische rol eindelijk weer ten volle kunnen vervullen. Maar is het misschien uitgerekend dát wat regerings, partij- en andere bonzen vrezen?
D.K. Hebt u enkele voorbeelden van burgerinitiatieven?
B.P. Stel dat De Koevoet en aanverwante organisaties vinden dat er iets moet gebeuren aan ons aftakelend leefmilieu doordat er te veel energie verkwist wordt, gevaarlijke energiebronnen gebruikt worden, te veel CO2-uitstoot is. Er kan dan een burgerinitiatief ontstaan waarin een wetsvoorstel geformuleerd wordt hoe milieuvriendelijkere energiebronnen gebruikt kunnen worden (tarifiëring bijvoorbeeld) en onder welke voorwaarden vervuilende energiebronnen gebruikt mogen worden (vergoeden van de aangerichte schade bijvoorbeeld) of andere verboden moeten worden. Dit burgervoorstel is hier alleen maar illustratief bedoeld en zegt niets over een eventuele inhoud ervan.
In de US-staat Maine werd via een burgerinitiatief de wegwerpfles verboden (niet: belast); het statiegeld-systeem werd ingevoerd. Driekwart van de kiezers keurde dit voorstel goed, ondanks het feit dat de verpakkingsindustrie massaal investeerde in een tegencampangne. In Massachusetts slaagde een vergelijkbaar initiatief, ondanks het feit dat de voorstanders van het voorstel 10.000 dollar in de campagne konden investeren (tegenover 2.000.000 dollar van de industrie). [4]
D.K. Negatieve stromingen in de samenleving (bijvoorbeeld xenofobie) zouden door directe democratie een kanaal krijgen om zich uit te leven.
B.P. Natuurlijk bestaat er bij vele mensen en partijen een grote angst voor directe democratie. Daarbij ziet men over het hoofd dat precies het democratisch tekort in onze samenleving de woekering van dit soort negatieve tendensen in de hand werkt.
Door deze werkelijkheid van het democratisch tekort te negeren en verder via de klassieke machtsmechanismen aan beleid te doen, werkt men de uitbreiding van het antipolitiek klimaat alleen maar in de hand. De enige weg om het tij te keren, de zweer van de xenofobie open te prikken en de kanker van het onmachtsgevoel weg te nemen, loopt over de invoering van de directe democratie. Het is een weg die van iedere democraat grote inspanningen zal vragen; het is de weg van de meeste weerstand. Maar het is de enige realistische weg omdat de moderne mens, in zijn diepste levensgevoel, steeds sterker revolteert tegen politieke en maatschappelijke bevoogding.
WIT is er zich van bewust dat directe democratie niet automatisch een betere samenleving voortbrengt. Maar directe democratie zorgt er wel voor dat de mogelijkheid om op een echt menswaardige wijze de samenleving om te vormen, kan ontstaan. Het zal dan nog een zeer grote inzet vergen om van deze mogelijkheid ook in de goede zin gebruik te maken.
D.K. De staat kan toch zelf referenda organiseren?
B.P. In een directe democratie komt het wetgevend initiatief van de burgers zelf, die op basis van voldoende kiezers-handtekeningen een wetsvoorstel ter stemming voorleggen. In Denemarken bijvoorbeeld bestaan enkel van overheidswege georganiseerde plebiscieten; de mensen hebben daar geen enkel initiatiefrecht. [5] Autoritaire regimes kunnen heel goed leven met het plebisciet, en gebruiken deze techniek graag om zich te legitimeren. (Hitler heeft na de abdicatie van de parlementaire democratie in de jaren dertig nog drie plebiscieten georganiseerd.) Daarentegen is directe democratie (in de zin van wetgevend burgerinitiatief) in wezen onverenigbaar met een autoritair regime. In zijn genuanceerd standaardwerk over directe democratie schrijft Möckli: 'Indien het burgerinitiatief een ideaal wapen in handen van belangengroepen zou zijn, dan zouden die laatsten heftige voorstanders van de directe democratie moeten zijn. Dat is echter totaal niet het geval. De invoering van het burgerinitiatief is zelden of nooit gesteund door belangengroepen; zij hebben zich integendeel meestal daartegen verzet.'
D.K. Veel problemen zijn toch te ingewikkeld voor de meeste mensen?
B.P. Het eigenlijke rechtsaspect van een wet is nooit technisch van aard. De menselijke kant van het rechtsvraagstuk (wat de mens in deze concrete situaties als mens toekomt) kan in principe door elke mondige mens ingeschat worden. Maar hoe dit recht in deze of gene situatie concreet uitgewerkt kan worden, daartoe moeten burgers én parlementairen een beroep doen op technici. Deze deskundigen moeten we vertrouwen, zoals we onze arts, onze leraar of onze garagist vertrouwen.
Technocratie ontstaat pas wanneer deze deskundigen menen, op basis van hun technische kennis, ook het antwoord op de rechtsvraag te moeten invullen. Artsen en kernfysici kunnen inschatten welke gevaren een kerncentrale met zich meebrengt. Maar over de aanvaardbaarheid van deze risico's kan in principe elke mondige mens oordelen. Het antwoord op deze laatste vraag is niet van medische of kernfysische, maar van morele aard. Een wet geeft uitdrukking aan wat burgers als rechtvaardig beleven. Waarom zouden beslissingen over deze fundamentele rechtsprincipes niet direct door de burgers genomen kunnen worden terwijl de technische fijnregeling aan deskundigen wordt overgelaten?
Trouwens, in een representatief stelsel dingen deskundige beroepspolitici toch ook naar de stem van de kiezer door oplossingen te propageren voor ingewikkelde maatschappelijke problemen. En hoe zou de burger een betekenisvolle keuze kunnen maken tussen deze tegenstrijdige voorstellen, indien deze burger niet in staat was om zelf over maatschappelijke aangelegenheden te oordelen?
D.K. Via directe democratie kunnen allerhande verwerpelijke of dwaze beslissingen worden genomen, zoals de deportatie van bepaalde minderheden, racistische maatregelen, de toepassing van de doodstraf of de afschaffing van alle belastingen tezamen met een verhoging van de overheidsuitgaven.
B.P. Dit bezwaar geldt evenzeer voor een parlementair systeem, aangezien het in een parlementair systeem ook mogelijk is dat partijen met verwerpelijke of dwaze programma's een grote invloed of zelfs een meerderheid verwerven in het parlement. Het enige tegenwicht tegen dit afglijden is het aanspreken van de aanwezige morele kwaliteit in de samenleving. Directe democratie, als erkenning van de sociale scheppingswil in elke mens, is daartoe een noodzakelijke stap. Het wantrouwen van de mens en het ontnemen van de sociale verantwoordelijkheid aan de burger, bieden geen oplossing, integendeel. Als drempel kan een grondwettelijk hof elke wet aan de mensenrechten toetsen en desnoods vernietigen, ook al werd deze wet met ruime meerderheid en bij referendum goedgekeurd.
D.K. Iets over de petitieactie?
B.P. Om de directe democratie in België in te voeren moet de grondwet gewijzigd worden. Dat kan tijdens de huidige legislatuur. Daarom organiseert WIT een nationale petitie. Wij willen 20.000 handtekeningen verzamelen voor ons voorstel en dit vervolgens aan het parlement voorleggen. Indien het parlement ons voorstel niet binnen de 60 dagen aanneemt, zullen wij de actie verderzetten door 200.000 handtekeningen te verzamelen. Dan zou, overeenkomstig met ons voorstel, de overheid voor het eerst een burgerstemming moeten organiseren.
D.K. Hoe kan men de petitie ondersteunen?
B.P. Door de petitie van WIT te ondertekenen (exemplaren te verkrijgen op het secretariaat: WIT, Beeldhouwersstraat, 38 - 2000 Antwerpen), door u op te geven als plaatselijke medewerker voor deze actie of door zelf handtekeningen te verzamelen in uw omgeving.
[1] La Libre Belgique, 29.04.1992
[2]Voor 95.000 BF kunt u een cursus (70 uur) lobbying volgen om de ongeveer 3000 lobbyisten in Brussel te vervoegen. (Trends 14-4-94)
[3] De handtekeningenaantallen zijn indicatief voor burgerstemming op het federale niveau.
[4] Directe Democratie. Ein internationaler Vergleich, 1994
[5] In Denemarken werd net zo lang (na de tweede keer was het al gelukt, hoor) een referendum gehouden tot de bevolking akkoord ging om mee de Maastrichtnorm te halen.