'In afwachting van de invoering van het bindend referendum en het volksdecreet wordt het consultatief referendum ingevoerd om de burgers nauwer bij het beleid te kunnen betrekken. De Vlaamse regering verbindt er zich alvast toe de uitslag van deze referenda te respecteren.'
(Vlaams regeerakkoord Een nieuw project voor Vlaanderen - hoofdstuk 1, §8)
'De burgers willen meer inspraak in het beleid. Zij wensen ook aan de belangrijke maatschappelijke en politieke debatten deel te kunnen nemen. Om aan deze verzuchtingen tegemoet te komen, dient de rechtstreekse democratie te worden versterkt.
De artikels met betrekking tot het referendum werden niet voor herziening vatbaar verklaard. Evenwel zal de regering de mogelijkheden om volksraadplegingen te houden of in te voeren gevoelig uitbreiden en dit op verschillende niveaus. De meerderheidspartijen verbinden er zich toe om rekening te houden met de uitslag van deze volksraadplegingen.
In deze context en binnen bepaalde perken zal de regering eveneens werk maken van de opwaardering en modernisering van het petitierecht tot een volksinitiatief.'
(Federaal regeerakkoord De brug naar de eenentwintigste eeuw - §2)
Onmiddellijk na het bekendmaken van de verkiezingsuitslagen op 13 juni bleek dat in ons land een constellatie met nieuwe mogelijkheden was ontstaan. De liberale familie werd de grootste van het land. WIT heeft onmiddellijk een voorstel gezonden naar de vier politieke partijen, die mogelijkerwijs op Vlaams niveau een paars-groene coalitie konden vormen, om het consultatief referendum op volksinitiatief in te voeren, gecombineerd met een verbintenis van de meerderheidspartijen om de uitslag van zulke referenda te respecteren. Op deze wijze zou de weg geëffend kunnen worden voor de invoering van het bindend referendum op volksinitiatief tijdens de volgende legislatuur. Zoals bekend is een grondwetsherziening ter invoering van het bindend referendum momenteel onmogelijk, doordat tijdens de vorige legislatuur de betrokken grondwetsartikelen niet voor herziening vatbaar werden verklaard. WIT heeft ook voorgesteld om het ontwerp van decreet van de SP'ers Deridder, Sleeckx en Stevens als uitgangspunt te nemen voor de invoering van het volksdecreet. Dit ontwerp, dat voorziet in een handtekeningendrempel van drie procent en geen bevoegdheden van direct-democratische besluitvorming uitsluit, biedt het juiste kader om op Vlaams niveau de directe democratie in te voeren.
De huidige regeringen hebben een unieke kans om het land uit het morele slop te halen. De naam van België heeft in het buitenland, via de affaire-Dutroux, het Agusta-dossier (met onder meer het ontslag van NAVO-secretaris Willy Claes) en de dioxinecrisis zware deuken gekregen. Ook het vertrouwen van de bevolking in de instellingen is totaal uitgeput. De ploeg die nu aantreedt is de enige die eventueel in staat is om het tij te doen keren.
Het initiatief ligt natuurlijkerwijs bij de Vlaamse coalitie. Al de partijen in deze coalitie hebben zich in hun programma uitgesproken voor de invoering van het bindend referendum op volksinitiatief. De meeste ministers uit de Vlaamse regering hebben de petitie voor de invoering van het bindend referendum ondertekend.
De nieuwe Vlaamse coalitie kan twee wegen inslaan. Natuurlijk moet zij een hele reeks concrete dossiers aanpakken. De gevolgen van de dioxinecrisis moeten opgevangen worden. Maar indien de coalitie enkel deze weg van pragmatisch bestuur inslaat, zal niet alleen haar krediet bij de bevolking snel afkalven, maar ook haar interne samenhang zal vlug verdwijnen. Indien de Vlaamse regering daarentegen de verdieping van de democratie krachtig aanpakt, dan zal zij drie vliegen slaan in één klap:
- Zij zal krediet bij de bevolking opbouwen. Democratie invoeren betekent: vertrouwen stellen in de bevolking. Dit is moeilijk voor iedere politieke partij, want iedere partij heeft wel streefdoelen waarvoor bij de bevolking geen meerderheid is te vinden. De bekoring is altijd aanwezig om via machtsuitoefening zulke streefdoelen tegen de meerderheidswil in toch te realiseren. Hiervan afzien, en de bevolking de mogelijkheid geven om zelf fundamentele keuzes te maken, betekent een radicale breuk met de cultuur van bevoogding die het bestuur in ons land steeds heeft gekenmerkt. Vertrouwen wekt vertrouwen op: wie het wantrouwen van de bevolking ten overstaan van de politiek wil wegnemen, moet eerst en vooral zelf vertrouwen schenken aan de bevolking.
- Zij zal de eenheid van het bestuur bevorderen. De streefdoelen en accenten van de diverse coalitiepartners lopen nogal uiteen. Maar juist op het punt van de democratische verdieping kunnen de vier partijen elkaar vinden. Gaandeweg zou er een cultuur moeten ontstaan waarbij de bevolking over fundamentele politieke en maatschappelijke vraagstukken rechtstreeks beslist. Zoals elders in deze Witte Werf nog eens wordt uiteengezet, is daarbij de kwaliteit van het maatschappelijk debat essentieel.
- Het imago van ons land zal serieus worden opgekrikt. Hoewel de invoering van de directe democratie in bepaalde Europese landen, zoals Duitsland en Nederland, op de politieke agenda is verschenen, werd tot nu toe nergens een serieuze doorbraak bewerkstelligd. België en Vlaanderen kunnen hier, op de drempel van de eenentwintigste eeuw, een pioniersrol spelen. Door de stap naar de directe democratie radicaal te zetten, zou ons land eens op een andere en meer positieve manier voor het internationale voetlicht komen.
Bij de invoering van het referendum mogen een aantal struikelblokken niet uit het oog worden verloren. We noemen de voornaamste.
- Een groot knelpunt blijft de kwestie van de opkomstplicht. De SP is voorstander van het behoud van de opkomstplicht, terwijl de andere coalitiepartners hiertegen in meer of mindere mate gekant zijn. Het regeerakkoord voorziet geen wijziging op dit punt. In feite gaat het hier over een ethisch vraagstuk, dat nauw samenhangt met het mensbeeld dat men huldigt. De fundamentele vraag is of men een mens al dan niet door externe druk tot oordeelsvorming kan of mag verplichten. Daarom is deze problematiek bij uitstek geschikt om niet door de politieke partijen, maar door de bevolking zelf beslecht te worden. WIT heeft voorgesteld om een volksinitiatief op dit vlak te lanceren, met stemming gekoppeld aan de gemeenteraadsverkiezingen. Omdat voor de gemeenteraadsverkiezingen effectief de opkomstplicht geldt, kan men een volksstemming houden zonder van tevoren de kwestie te moeten oplossen, of voor deze volksstemming zelf de opkomstplicht moet gelden.
- Binnen de coalitiepartijen zelf bestaat, ondanks de officiële eensgezindheid, toch ook heel wat oppositie tegen directe democratie. Dit kwam onder meer tot uiting in de gemeentelijke referendums die in Boechout en Gent plaatsvonden. Ook de partijstandpunten zijn niet altijd even gunstig. Zo voorzien de partijprogramma's van de VLD en de VU in de installatie van deelnamequorums: beneden een zekere participatiedrempel wordt het referendum ongeldig verklaard en worden de stemmen niet geteld. Zowel de eerste binnenlandse ervaringen als de overvloedige ervaring in het buitenland hebben uitvoerig de nefaste werking van deze quorums aangetoond. De quorums plaatsen ook de directe besluitvorming op een lagere trap dan de representatieve besluitvorming, want voor de verkiezing van een volksvertegenwoordiging worden nergens ter wereld deelnamequorums gebruikt. Indien men bijvoorbeeld het quorum van 40 procent, dat werd ingeroepen om de gemeentelijke referenda in Genk of Begijnendijk ongeldig te verklaren, ook op de recente Europese verkiezingen had toegepast, dan zouden heel wat Europese landen zonder vertegenwoordiging in het Europarlement zijn gebleven. De coalitiepartijen moeten zich het inzicht eigen maken dat een stembusgang in een democratie per definitie door een telling van de uitgebrachte stemmen moet worden gevolgd. De coalitie moet ernaar streven om een referendum op volksinitiatief met maximale werkbaarheid in te voeren. Dit betekent dat geen deelnamequorums mogen worden ingebouwd, en ook geen onderwerpen uitgesloten mogen worden die tot de bevoegdheid van het federale respectievelijk het Vlaamse parlement behoren.
- Het proces van de beeldvorming moet grote aandacht krijgen, en hier kunnen de openbare televisie en radio een grote rol spelen. De wetgeving op de invoering van het referendum moet meteen voorzien dat via deze media voldoende en evenwichtige ruimte ontstaat voor debat.
De invoering van een werkbaar referendum op volksinitiatief zal overtuigend illustreren dat in dit land iets fundamenteels wordt veranderd. En niets zal zo snel bewerken dat ons land opnieuw een positieve uitstraling kan krijgen. Alleen: er zal veel goede wil en veel moed en daadkracht nodig zijn om het zover te laten komen. Er zal een echte breuk met de traditie van maatschappelijke bevoogding nodig zijn. Men moet niet betwijfelen dat in de huidige Vlaamse regering het nodige menselijke kapitaal aanwezig is om deze stap te zetten. De vraag is alleen of dit kapitaal nu ook vrucht zal dragen.
Het gemeentelijk referendum
Er dient ook dringend een fatsoenlijke wet op het gemeentelijk referendum te komen. We moeten een gemeentelijk referendum krijgen zoals dat functioneert in Zwitserland of Beieren:
- de extreem hoge handtekeningendrempels (20 procent van het aantal inwoners in kleinere gemeenten; de hoogste drempel ter wereld) moeten worden vervangen door redelijke drempels (5 à 10 procent voor kleinere gemeenten, 3 procent voor grote steden);
- alle aangelegenheden die onder de gemeentelijke bevoegdheid vallen, moeten het voorwerp kunnen uitmaken van een referendum op volksinitiatief;
- de sperperiodes rond de verkiezing van representatieve organen moeten afgeschaft worden;
- de deelnamequorums moeten afgeschaft worden.
Het gemeentelijk referendum kan niet bindend gemaakt worden omdat de betrokken grondwetsartikels door de vorige regering niet voor herziening vatbaar werden verklaard. Maar de coalitiepartijen (aangevuld met de oppositiepartijen die hiertoe bereid zijn) kunnen in elk geval reeds publiek verklaren om ook op lokaal niveau de uitslag van de referenda te zullen respecteren.