We geven hier een korte samenvatting van twee nieuwe onderzoeksprojecten die onder leiding van prof. Bruno Frey aan de universiteit van Zürich zijn doorgevoerd. Beide studies zijn op het internet te vinden en worden eerlang in vakbladen gepubliceerd:
* Working Paper No. 15, Happiness, Economy and Institutions. Bruno S. Frey and Alois Stutzer, July 1999
* Working Paper No. 25, Outcome, Process & Power in Direct Democracy. Bruno S. Frey, Marcel Kucher and Alois Stutzer, November 1999
In de eerste studie (Happiness, economy and institutions, Working Paper no. 15, July 1999) werd een onderzoek uitgevoerd naar het verband tussen democratische instituties en geluksgevoel bij de burgers.
Economisten meten de laatste tijd meer en meer rechtstreeks het gerapporteerde geluksgevoel van mensen. De reden is eenvoudig: het uiteindelijke motief dat de economische machine draaiende houdt (of zou moeten...) is het menselijk geluk. Het onderzoek op dit vlak heeft verschillende interessante resultaten opgeleverd. Geld maakt in beperkte mate gelukkig: mensen met hogere inkomens melden een iets grotere tevredenheid. Het verschil is naar alle waarschijnlijkheid toe te schrijven aan de stress veroorzaakt door bestaansonzekerheid bij mensen met een (te) laag inkomen. Een andere constante is dat werkloosheid het geluksgevoel sterk ondermijnt (zie Diener e.a. 1999). Ook inflatie is een indrukwekkende bron van ontevredenheid: het effect inzake geluksdaling van een inflatiestijging van 1 procent komt ongeveer overeen met een inkomensdaling van 2 procent.
Frey en medewerkers baseerden zich op een rondvraag bij 6.000 Zwitsers, aan wie gevraagd werd om hun geluksgevoel (gaande van 'compleet ontevreden' tot 'volkomen tevreden') te situeren langs een schaal van 1 tot 10. Het globale geluksgevoel bij de Zwitsers ligt hoog: het gemiddelde is 8,2 en niet minder dan 29 procent van de Zwitsers geven een score 10 aan ('perfect gelukkig').
Het niveau van direct-democratische participatiemogelijkheden in de 26 Zwitserse kantons werd gerangschikt van 1 tot 6. De kantons hebben in Zwitserland grote bevoegdheden (hun gezamenlijk budget is even groot als het federaal budget) en de modaliteiten inzake directe democratie lopen van kanton tot kanton zeer sterk uiteen. Basel Land is het kanton met de sterkst uitgebouwde directe democratie, terwijl Genève aan de staart bungelt.
De onderzoekers konden vooreerst een aantal resultaten uit vorig onderzoekswerk reproduceren. Zo bleek een hoger inkomen een zwak positief effect te hebben op het geluksgevoel; gehuwde mensen zijn gelukkiger dan ongehuwden; werkloosheid gaat gepaard met een zeer sterke vermindering van het geluksgevoel.
Wat ons het meest interesseert, is uiteraard de invloed van directe democratie op het geluksgevoel. Deze invloed bleek aanzienlijk te zijn. In Basel Land zijn er bijvoorbeeld 11 procent meer mensen die op de geluksschaal een 10 aanwijzen in vergelijking met Genève. Om een kwantitatieve indruk te krijgen van het effect kan men kijken naar het percentage burgers dat zichzelf een geluksscore van 10 toekent. Een stijging van één punt voor de direct-democratische index leidt naar een gemiddelde stijging van dit percentage 10-scorers met 3,2 procent.
De onderzoeksgroep van Frey kon deze waarneming nog verder verfijnen door het effect van het direct-democratische proces apart na te gaan voor Zwitserse en niet-Zwitserse inwoners. Hoewel beide groepen aan dezelfde wetten zijn onderworpen, kunnen niet-Zwitserse inwoners niet deelnemen aan het direct-democratische proces. De niet-Zwitsers ervaren dus wel het effect van de maatregelen die via directe democratie tot stand komen, maar niet het effect dat door de betrokkenheid bij het direct-democratische proces wordt teweeggebracht. Hieruit blijkt dat ongeveer twee derde van de gelukswinst wordt veroorzaakt door de betrokkenheid die het direct-democratische proces als zodanig teweegbrengt. Het overige derde is gelukswinst veroorzaakt door de langs direct-democratische weg genomen maatregelen.
Het democratische proces is als zodanig dus een belangrijke bron van tevredenheid (zie ook Sen 1997). De mens is als zodanig een wezen dat zelfbepaling wenst. Dit blijkt ook uit andere onderzoeksresultaten. De groep van Frey vond bijvoorbeeld dat zelfstandigen en huisvrouwen gelukkiger zijn dan mensen die in dienstverband werken. De politiek niet-correcte vaststelling dat huisvrouwen doorgaans gelukkiger zijn dan werkende vrouwen, hangt wellicht samen met het feit dat thuiswerkende vrouwen hun arbeid autonomer kunnen organiseren.
De Zwitserse onderzoekers gingen zorgvuldig na of er geen andere verklaringen waren voor hun observaties. Zo zijn meer direct-democratische kantons ook significant welvarender, en men diende dus na te gaan of het niet deze hogere welvaart was die de grotere tevredenheid teweegbracht. Dit bleek niet het geval.
Frey en Sutzer vonden overigens ook dat grotere lokale (gemeentelijke) autonomie een belangrijk positief effect heeft op het geluksgevoel.
Referenties
Diener E., Suh E.M., Lucas R.E. and Smith H.L. (1999), Subjective Well-Being: Three Decades of Progress, Psychological Bulletin, vol. 125 (2), pp. 276-303
Sen, A.K. (1997), Maximization and the Act of Choice, Econometrica 65 (4), pp. 745-779