Liquid democracy (LD) is een hot topic in sommige kringen. Het is zo'n beetje aangenomen als het democratiemodel van de Piratenpartijen. Het zou een alternatief zijn voor zowel directe democratie (DD) als representatieve democratie (RD). Maar is dat werkelijk zo? Deze auteur meent dat die visie is gebaseerd op een misverstand van hoe moderne DD-systemen via het bindend referendum op volksinitiatief (ruwweg het Zwitserse model) werken. In dit artikel wordt betoogd dat de aantrekkelijke kanten van LD al aanwezig zijn in moderne direct-democratische stelsels als het Zwitserse. Tegelijk heeft LD een aantal zwakheden die het zowel onpraktisch als ongewenst maken. Directe democratie via het bindend referendum op volksinitiatief (BROV) is de weg voorwaarts, niet LD.
Door Arjen Nijeboer
De merites van liquid democracy (LD) worden vaak als volgt onderbouwd. Directe democratie (DD), wat betekent dat alle burgers fysiek bijeenkomen om besluiten te nemen, is aantrekkelijk omdat het de macht gelijk onder de burgers verdeelt en iedereen één stem geeft. Maar dit kan slechts in kleine, eenvoudige gemeenschappen zoals die in het verleden bestonden (vanaf het antieke Athene van Pericles). Moderne staten zijn te groot en te complex om door volksvergaderingen bestuurd te worden. Daarom is de vertegenwoordigende democratie (VD) uitgevonden. In een VD geven burgers hun rechten weg aan volksvertegenwoordigers, die besluiten in naam van alle stemmers. Maar de VD heeft vele nadelen: vertegenwoordigers kunnen besluiten nemen die niet door de meerderheid van de burgers gedragen worden, burgers raken vervreemd, politieke partij-ideologieën met hun totaalpakketten aan oplossingen domineren het bestel. LD claimt nu een ideale mix te zijn tussen directe en vertegenwoordigende democratie: burgers kunnen nog steeds stemmen over elk issue, maar zij kunnen hun stem ook delegeren aan een andere burger of een politicus. Die kan op zijn beurt zijn stem ook weer delegeren aan andere burgers of politici. Sterker, dit kan op elk afzonderlijk issue gebeuren. Burgers kunnen zo steeds bepalen of zij zelf beslissen of een mandaat geven aan een ander. Op deze manier ontstaat een hoogst ingewikkelde emanatie van delegaties. Ten slotte maakt software zoals Liquid Feedback het niet alleen mogelijk zo te stemmen, maar opent het ook een discussiekanaal tussen burgers en politici, zodat zij elkaar kunnen informeren en van elkaar kunnen leren.
Een juiste analyse van moderne referendumsystemen laat echter zien dat deze reeds een mix van directe en vertegenwoordigende democratie zijn, en dat deze alle hierboven genoemde elementen van LD al bevatten.
Het Zwitserse systeem
Laten we Zwitserland als voorbeeld nemen. Dit land is het enige land ter wereld met een volop uitgewerkt referendumsysteem tot op het nationale niveau. Via verkiezingen geven burgers nog steeds een mandaat aan vertegenwoordigers die in het parlement zitten. Maar als genoeg burgers hiertoe de hand opsteken (door het tekenen van een referendumpetitie), dan zou het mandaat voor dat betreffende besluit terug moeten gaan naar de burgers, die vervolgens via DD (het bindend referendum op volksinitiatief, BROV) zelf besluiten. Burgers kunnen direct besluiten over door het parlement aangenomen wetten (als ze 50.000 handtekeningen hebben verzameld), maar ze kunnen ook volksinitiatieven lanceren. Enkele Zwitserse burgers kunnen hun eigen wetsvoorstellen schrijven en als ze hiervoor 100.000 handtekeningen ophalen, is de overheid verplicht een referendum hierover uit te schrijven. Daarnaast bestaat nog het voorgeschreven referendum: in sommige gevallen (zoals grondwetswijzigingen) moet altijd een referendum worden gehouden. Stemmingen zijn altijd bindend. Belangrijk is dat in Zwitserland geen opkomstdrempel geldt, ook al stemt slechts 5 procent. Dit is belangrijk vanwege het mandateringsprincipe: zij die niet stemmen, geven de facto een mandaat aan hen die wel stemmen. Dus de groep van stemmers moet eenvoudig bij meerderheid kunnen besluiten zonder verdere voorwaarden. Alle nationale, kantonnale en lokale verkiezingen en referenda worden gecombineerd op twee tot vier stemdagen per jaar. Voor de stemming krijgen alle burgers een referendumbrochure in de bus met daarin een officiële samenvatting van de regering, evenals gelijke ruimte voor de ja- en nee-campagnes om hun argumenten naar voren te brengen. De gemiddelde opkomst bedraagt 50 procent. Het Zwitserse systeem is geheel gebaseerd op het principe van de volkssoevereiniteit, ofwel het principe dat er geen macht is boven de verzamelde burgers die aan die burgers wetten kan opleggen die de burgers niet willen. Via het referendumsysteem hebben burgers in de kern dezelfde rechten als de volksvertegenwoordiging, en kunnen burgers altijd het laatste woord hebben als zij dat willen. Alle referendumregels staan in de Grondwet en de Grondwet kan alleen gewijzigd worden na een bindende volksstemming. Zwitserse politici kunnen dus het referendumsysteem alleen veranderen na toestemming van de burgers. Aangenomen volksinitiatieven worden automatisch onderdeel van de Grondwet, zodat zij alleen gewijzigd kunnen worden na een nieuwe volksstemming.
In het Zwitserse systeem hebben burgers alle mogelijkheden die LD hun wil geven. Burgers kunnen besluiten zelf nemen, of besluiten (via passiviteit) dat de parlementariërs besluiten, of besluiten om helemaal niet te besluiten door geen enkele politieke activiteit te ontwikkelen. Als burgers anderen liever willen vertrouwen, dan kunnen ze eenvoudig de visie van die ander overnemen en overeenkomstig stemmen. Zij hoeven helemaal niet formeel hun stem te delegeren aan een ander en zelf niet aan de stemming deel te nemen. Waarom zouden ze? Geformaliseerde delegatie van besluitvormingsrechten is een onnodige complicatie van een proces dat de facto al bestaat in ver ontwikkelde referendumsystemen.
Onnodige complicatie
Dat is een belangrijk onderdeel van mijn kritiek op LD: door de onnodige formalisering van de delegaties van besluitvormingsrechten creëert LD complicaties in een proces dat juist zo eenvoudig, transparant, ordelijk en fraudebestendig moet werken. Laten we hier nader naar kijken. Ten eerste, burgers moeten het democratische proces zo veel mogelijk kunnen overzien en begrijpen, inclusief waar mandaten zich precies bevinden, om zo de transparantie en het vertrouwen van de burgers te winnen die broodnodig zijn om het systeem overeind te houden. Ten tweede, alle burgers moeten een democratisch besluitvormingssysteem kunnen gebruiken, ook je 83-jarige grootmoeder en je 18-jarige buurjongen die alleen zijn lagere school heeft afgemaakt. Ten derde, een eindeloze, complexe keten van stemdelegaties geeft waarschijnlijk aanleiding tot onhelderheid en conflicten. Als ik mijn stem heb gedelegeerd als het gaat om privatiseringen maar zelf wil beslissen omtrent gezondheidszorg, wat doen we dan als het besluit om ziekenhuizen te privatiseren ter discussie staat? Hoe complexer de emanatie van delegaties is, hoe meer tijd en moeite het kost om precies te besluiten wie mag besluiten wie mag besluiten – tijd die de meeste burgers niet hebben of niet aan dergelijke zaken willen besteden. Ten vierde, een besluitvormingssysteem zou zo weinig mogelijk moeten steunen op gecompliceerde computersystemen die alleen begrepen en overzien kunnen worden door de enkele organisaties en personen die ze runnen. LD is alleen mogelijk te realiseren in een zeer complex en intransparant softwaresysteem. In Nederland zijn de stemcomputers intussen juist afgeschaft na een campagne van internetpionier en hacker Rop Gonggrijp, die wees op de mogelijkheden van fraude door de overheid of hooggespecialiseerde professionals. Nederland gebruikt weer pen en potlood, hetgeen veel fraudebestendiger is, omdat het stemmen tellen veel decentraler werkt en het proces gecontroleerd en herteld kan worden door non-specialisten.
Daarom gelooft deze auteur dat de meerderheid van de burgers, als zij de keus hadden, voor het BROV zouden kiezen in plaats van LD. En in een democratie is de vorm van de regering per definitie door de meerderheid gesteund.
Eenvoud en transparantie zijn harde randvoorwaarden voor elk democratisch besluitvormingsproces. Het Zwitserse systeem voldoet hieraan, LD niet. Misschien kan LD goed werken binnen relatief kleine politieke organisaties (zoals de Piratenpartijen zijn) die zijn gevuld met mensen die elkaar kennen en vertrouwen vanwege hun gedeelde ideologie, maar niet binnen staten waar allerlei soorten mensen – die elkaar niet kennen en niet noodzakelijk vertrouwen – moeten samenleven.
Daarbij is het BROV veel gemakkelijker te introduceren in de hedendaagse politieke systemen dan LD. Het BROV hoeft alleen maar toegevoegd te worden aan een bestaand systeem, dat voor de rest onveranderd kan blijven (tenzij er andere politieke problemen zijn – hoewel zulke problemen het beste via directe democratie opgelost worden, waardoor de invoering van het BROV logisch de eerste stap is). Het BROV is bekend bij het grote publiek. Opiniepeilingen laten zien dat overal in het Westen tussen de 70% en 85% van de burgers voorstander is van de invoering van het referendum. Als je ze vraagt of ze voor invoering van LD zijn, krijg je hooguit verwonderde gezichten – vooral als je LD vervolgens probeert uit te leggen. Het BROV heeft zich gedurende een eeuw bewezen in Zwitserland en vele Amerikaanse deelstaten – LD niet.
Interne partijpolitiek
Sommige nieuwe politieke partijen willen 'DD' of LD invoeren via een verandering van de interne partijstructuur. Zij willen dat de leden van de politieke partij controle hebben over al het stemgedrag van de volksvertegenwoordigers van die partij. Op de manier, zo stellen zij, is een verandering van het staatsbestel niet meer nodig. Om verschillende redenen gelooft deze auteur dat dit niet de juiste weg vooruit is. Ten eerste, parlementariërs moeten geen trektouwpoppen zijn. Zolang hun mandaat niet is teruggenomen door de burgers, moeten parlementariërs hun eigen inzichten, intuïties en geweten kunnen volgen. Ten tweede, als je een democratie baseert op vrijwillige private organisaties, dan zul je zien dat de interne partijdemocratie doorbroken wordt als puntje bij paaltje komt. Democratie zou te alle tijde een garantie moeten zijn, via staatswetten. Ten derde, als slechts een kleine politieke partij 'interne DD' heeft, dan is de invloed op de besluitvorming klein en irrelevant. Het zou slechts een beslissende invloed hebben als de meerderheid van de parlementariërs zou behoren tot partijen die 'interne DD' hebben. Maar dan is het ook niet meer nodig om de DD via de interne partijorganisatie te regelen – als een meerderheid voor het principe van de directe democratie is, is het gemakkelijk om het BROV in te voeren in het officiële staatsbestel.
Discussiekanalen
Hoe zit het met de discussiekanalen tussen burgers en politici die worden geopend door LD-software zoals Liquid Feedback? Wederom, zulke kanalen bestaan al in referendumsamenlevingen. Zij zijn niet beperkt tot het internet (laat staan één bepaald softwareprogramma), maar zij bestaan uit een breed scala aan media: tv, radio, drukwerk, discussies binnen allerlei organisaties, internetfora, ad-hoc publieksbijeenkomsten, Twitter, Facebook, gesprekken bij de kapper en in het café, en noem maar op. Mensen bepalen zelf naar wie zij willen luisteren, welke kanalen zij daarvoor willen gebruiken en zelfs of ze überhaupt wel willen discussiëren. Het is onnodig en ongewenst discussie te beperken tot één softwareprogramma. Erkend moet worden dat het discussie- en het stemproces twee heel verschillende zijn, die los moeten staan van elkaar. Het discussie- en visievormingsproces moet zo ongereguleerd en vrij als mogelijk zijn, terwijl het stemproces via gefixeerde, simpele regels moet functioneren. Sterker, onderzoek wijst uit dat het internet slechts een minder belangrijke rol speelt bij de informatiebehoefte van Zwitserse burgers; de meeste burgers gaan af op stemadviezen via de media van organisaties waarin zij vertrouwen hebben, en op de officiële kiesbrochure die zoals gesteld aan elke burger wordt gestuurd. Dit gaat ook op voor jonge mensen. Het internet is geen harde bestaansvoorwaarde voor een DD. De Zwitserse DD is in de kern ingevoerd tussen 1848 en 1891, nog voor de grootschalige introductie van de elektriciteit. Radio en tv bestonden toen nog niet (om nog te zwijgen van het internet), maar het BROV functioneerde er evengoed prima.
De praktische communicatiemiddelen of stemmethodes zijn niet het probleem. Deze bestaan al eeuwenlang, en computers en het internet zijn aanvullingen maar geen absolute voorwaarde. Het hoofdprobleem is de bereidheid van politici om de macht te delen en echt te luisteren naar burgers. De invoering van het BROV, met de juiste spelregels en voorwaarden, zorgt ervoor dat burgers altijd het laatste woord kunnen hebben, ofwel impliciet (omdat zij toelaten dat politici of andere burgers besluiten) ofwel expliciet (omdat zij hun mandaat terugnemen en direct beslissen via het BROV, waarbij zij altijd stemadviezen van anderen kunnen volgen). Met andere woorden, een goed vormgegeven BROV herstelt de volkssoevereiniteit: het principe dat er geen macht is boven de verzamelde burgers, dat wetten alleen gezag hebben vanwege het feit dat het vrije sociale contracten zijn tussen vrije en gelijke burgers. In zo'n situatie kunnen politici niet anders dan luisteren naar de bevolking, werkelijk ingaan op het publieke debat en zorgvuldig zorgen dat wetgeving op de breedst mogelijke instemming kan rekenen. Anders zouden politici nederlaag na nederlaag beleven bij de stembus. Sterker, in Zwitserland zorgt het BROV ervoor dat politieke partijen van enige grootte allemaal in de regering worden opgenomen. Maar via het BROV kan de oppositie toch meeregeren, als zij een punt hebben dat op instemming van een volksmeerderheid kan rekenen. Daarom worden oppositiepartijen en burgerorganisaties in Zwitserland veel serieuzer genomen dan bij ons.
De weg vooruit
Dit artikel laat hopelijk zien waarom de strijd zich moet toespitsen op het verkrijgen door de burgers van het recht om mee te beslissen – niet op discussies over software. Of mensen stemmen via het internet, via papieren post of via het stembureau is van secundair belang. Sterker, in Zwitserland kunnen mensen kiezen langs welke van deze genoemde wegen ze willen stemmen. Het gevolg is dat 85% kiest om via brief te stemmen, en slechts 10% via het internet. Laten we niet vergeten dat de klant altijd gelijk heeft.
Over de auteur
Arjen Nijeboer is een journalist en auteur. Hij is woordvoerder van het Referendum Platform, medeoprichter van het Initiative & Referendum Institute Europe (Initiative and Referendum Institute Europe – a project of the Swiss Democracy Foundation (iri-europe.org)) en lid van Democracy International (www.democracy-international.org). Op deze laatste website zijn alle tien vertalingen downloadbaar van het boek dat hij samen met Jos Verhulst schreef, Directe democratie: feiten, argumenten en ervaringen omtrent het referendum (Brussel: Democracy International, 2007). Graag verwijzen wij naar dit boek voor meer informatie omtrent hoe moderne directedemocratiestelsels werken en tevens alle feiten en visies verwoord in dit artikel.