Het Referendum: democratische zegen of politieke vloek? Case-study aan de hand van de Brexit-saga

Bent u op zoek naar een oplossing voor de huidige maatschappelijke en politieke impasse waar we ons sinds jaar en dag in bevinden? Twijfelt u of referenda redding kunnen bieden met die complexe Brexit-saga in het achterhoofd?
 
Misschien kan voorliggende artikel uw twijfels en bedenkingen over referenda wegnemen? Er heersen nogal wat misverstanden over het fenomeen referendum en meer specifiek de Brexit.
Het is evenwel niet de bedoeling de Brexit inhoudelijk goed- of af te keuren; we belichten enkel het referendum als proces. 

In dit eerste deel zetten we een aantal misverstanden rond de Brexit recht.
In het tweede deel belichten we mogelijke risico’s, eigen aan referenda in het algemeen.

DEEL 1: Brexit was een ‘plebisciet’, géén ‘referendum’

Wat er schort aan de Brexit? Brexit was geen referendum in de ware zin van het woord.
 
De Brexit werd gelanceerd door de overheid en niet door burgers. Brexit is een plebisciet: een nepreferendum en wordt door de politieke elite georganiseerd op een zodanig tijdstip, met zodanige voorwaarden en via een zodanige vraagstelling dat de gewenste uitkomst vaak (maar niet altijd) wordt bereikt.

Plebiscieten worden steeds ingezet nadat het beleid is vastgelopen. Dat was voor de Brexit niet anders. Zo ontdoen systeempolitici zich van hun verantwoordelijkheid onder het mom ‘laat de burger het maar oplossen’.

Plebiscieten worden daarom ingezet voor hete hangijzers waaraan politici vrezen hun broek te scheuren. Dan kunnen zij nooit verliezen en worden zij nog als ‘democratisch’ bestempeld ook. Plebiscieten kunnen electoraal bijzonder nuttig zijn en maken deel uit van een partijpolitieke strategie. 

De meeste burgers denken ten onrechte dat de Brexit een ‘referendum’ is. Hierdoor verkrijgen referenda ten onrechte een kwalijke reputatie.

Plebiscieten misleiden

Een plebisciet is niet-bindend en betekent in feite niet meer dan een louter vrijblijvende - maar wel erg dure! - enquête, waarbij een mogelijk ongewenste uitkomst doelbewust door de politieke elite wordt genegeerd. Met andere woorden, een plebisciet weigert de burger ernstig te nemen.

We denken hierbij aan de Europese Grondwet die tijdens verschillende nationale 'referenda' (Frankrijk, Nederland, Ierland) werd weggestemd door een meerderheid van de burgers. Wat later werd deze grondwet - dit keer onder de vorm van een verdrag (het Verdrag van Lissabon) - door de verschillende parlementen toch goedgekeurd.

Ook de uitkomst van het Oekraïne-'referendum' werd niet nageleefd door de Nederlandse regering.

Daarom zijn plebiscieten uitdrukkelijk verboden in Zwitserland, waar referenda aan de orde van de dag zijn en deel uitmaken van de wetgevende procedure voor burgers.

Op hun beurt zijn referenda verboden in totalitaire regimes. Dit is logisch: referenda impliceren een machtsafdracht van de politieke elite naar de burgers toe. 

Vanuit deze poging tot machtsbehoud hoeft het niet te verwonderen dat de directe democratie doorgaans wordt 

●    verboden: tot op heden verbiedt de Belgische Grondwet expliciet de mogelijkheid tot het houden van referenda.

●    tegengewerkt: de politieke elite spaart zich geen moeite om de directe democratie moeilijk uitvoerbaar en onwerkbaar te maken (de zogenaamde duivelse details): men voert een onredelijk hoge handtekeningendrempel of opkomstdrempel in, men sluit op voorhand allerlei referendabele onderwerpen uit, enz.

Vorig jaar nog ondervond Meer Democratie aan den lijve hoe de Vlaamse regering de directe democratie bewust tegenwerkte. Meer Democratie wist de Vlaamse volksraadpleging op de politieke agenda te plaatsen, maar dit grondwettelijke recht op inspraak voor burgers werd genadeloos door de regering weggestemd. En u heeft het wellicht niet eens geweten!

●    geïnstrumentaliseerd door haar niet-dwingende of louter raadplegende karakter. 

Het Brexit-plebisciet met een erg pover referendumdesign

Een referendum staat of valt met een efficiënt ontwerp en een correcte uitvoering. Het Brexit-plebisciet leefde de spelregels van een eerlijk referendum niet na. De voorwaarden en omstandigheden waaronder een referendum plaatsvindt, zijn nochtans cruciaal. 

Zo liet de vraagstelling van de Brexit nogal wat te wensen over. Het lidmaatschap van de EU houdt vier of vijf belangrijke aspecten in en dus was een vraag over elk van die thema’s wenselijk. Zo’n systeem is alleszins werkbaar, getuige Zwitserland.
Bij de vraagstelling moeten steeds 2 (of meer) duidelijke opties worden beschreven. Elke keuze-optie wordt in detail beschreven en breed belicht door - onafhankelijke - media. Zo kunnen burgers een geïnformeerde keuze maken.
“Kies je voor optie A, dan zijn dit de gevolgen. Kies je voor optie B, dan zijn dat de gevolgen.” Dat was met het Brexit-plebisciet niet het geval. Men wist niet waarvoor men koos. Wat impliceerde een ‘leave’ eigenlijk? Er ontbrak een uitgewerkt plan. Tot op vandaag blijven de gevolgen van een mogelijke Brexit nog steeds onduidelijk. 

Ook werkt een deel van het parlement niet mee. Eenmaal een meerderheid zich tijdens een referendum heeft uitgesproken, dient het parlement dit volksbesluit ook effectief uit te voeren. In de nadagen van de Brexit is ook dit niet het geval: een deel van het parlement weigert het resultaat alsnog te accepteren.

Samengevat: 

Referenda moeten fair zijn:

  • op initiatief van de burger, niet van de overheid
  • goede vraagstelling, in dit geval bestaande uit verschillende sub-vragen
  • bindend

Een referendum (in de ware zin van het woord) kunnen we omschrijven als een beslissingsprocedure waarbij de burgers (niet de overheid) zich rechtstreeks uitspreken over een specifiek wetsontwerp - alle onderwerpen zijn hierbij referendabel, dus zonder apriori uitsluiting - nadat zij zélf voldoende handtekeningen inzamelden. Dit toont aan dat er een maatschappelijk draagvlak bestaat. De vraagstelling en de argumentering worden volledig ontwikkeld door burgers en/of belangengroepen. Er is een diepgaand en eerlijk maatschappelijk debat; er is een duidelijk belicht ja- en nee-verhaal met een heldere beschrijving van de gevolgen van elk keuze. Er zijn géén opkomstdrempels, het resultaat is bindend en wordt steeds uitgevoerd door de regering.

Voor het legaliseren van het referendum op burgerinitiatief lanceert Meer Democratie een petitie. Via referenda krijgen burgers effectief het roer in handen. Teken de petitie aub.

Steun Meer Democratie vzw, uw goed doel 

Meer Democratie VZW werd opgericht met als doel het legaliseren van het referendum. Wij zullen nooit deelnemen aan de verkiezingen en hebben geen inhoudelijke politieke agenda. Wij beschermen enkel Uw, Onze politieke rechten.

Mogelijke vragen graag richten aan info@meerdemocratie.be

Een democratische groet,
het Meer Democratie-team:
Bert, Guido, Elisa, Erik, Marc, Marie-Claire en David

Contact

Meer Democratie VZW
Koetsweg 13
B-3010 Kessel-lo
Ondernemingsnr. 0456.119.338

welkom@meerdemocratie.be
+32 456 37 23 82 (Brigitte George)

Bankrekening

IBAN: BE23 5230 8007 5191
BIC: TRIOBEBB

Privacybeleid en voorwaarden